Ανάλυση ιστορικών πηγών σε 5 βήματα

Οι ιστορικές πηγές, όπως είναι πλέον ευρέως γνωστό, διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην κατανόηση του κυρίως κειμένου, αλλά και στον αντικειμενικό σχηματισμό μιας άποψης πάνω στα ιστορικά γεγονότα. Είναι αρκετά ουσιώδες, όταν πρόκειται για τη μελέτη ιστορικών πηγών να μην αρκείται ο αναγνώστης μόνο σε μία ιστορική πηγή ενός συγκεκριμένου ιστοριογράφου, αλλά να επιλέγει  να μελετήσει περισσότερες ιστορικές πηγές από διαφορετικούς ιστοριογράφους.

Πρώτα απ’ όλα, θεμελιώδες ερώτημα είναι το τι μπορεί να θεωρηθεί ιστορική πηγή. Ιστορική πηγή μπορεί να θεωρηθεί ένα έργο τέχνης, ένας αρχαιολογικός χώρος, ένα επίσημο έγγραφο, ένα νόμισμα, ένα περιοδικό, μια εφημερίδα, μια φωτογραφία, μια ζωγραφιά, μια γελοιογραφία, ένα κόμικς, ένα διάγραμμα, ένα ιστοριογραφικό κείμενο, μια θεατρική παράσταση, ακόμη και ένα έπιπλο, οι λεγόμενες «αντίκες». Έτσι προκύπτει η διάκριση των ιστορικών πηγών σε γραπτές, παραστατικές και προφορικές. Ως γραπτές ιστορικές πηγές χαρακτηρίζονται εκείνες, οι οποίες αποτυπώνονται στο χαρτί ή αποθηκεύονται στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Οι παραστατικές είναι αυτές, οι οποίες απαιτούν από τον αναγνώστη να συνδυάσει τις αισθήσεις της όρασης, της αφής, της όσφρησης και της ακοής και οι προφορικές εκείνες που έχουν διασωθεί μέσα από την λεκτική επικοινωνία των ανθρώπων. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα που οφείλει να κατακτήσει κάποιος, προκειμένου να αναλύσει μια ιστορική πηγή.

Το επόμενο, δεύτερο βήμα, είναι να γνωρίζει κάποιος και να συνειδητοποιήσει για ποιο λόγο απαιτείται η ανάλυση μιας ιστορικής πηγής. Οι ιστορικές πηγές αποτελούν ένα ζήτημα μεγίστης σημασίας, αφού δημιουργούν ένα πρόσφορο έδαφος, για να επιτευχθεί η σύνδεση του ανθρώπου με το παρελθόν. Οι ιστορικές πηγές είναι ένα μέσο που διευκολύνει την ανάπτυξη της αυτενέργειας του ατόμου, διότι το κάνει να σκεφτεί ποιος ιστορικός διατυπώνει τα γεγονότα πιο ορθά και παράλληλα αντικειμενικά, να ψάξει περισσότερες λεπτομέρειες, καθώς και να μετατραπεί ο ίδιος σε ερευνητή. Επιπλέον, οι ιστορικές πηγές θεωρούνται ένα εξαιρετικά ελκυστικό μέσο για τον αναγνώστη, διότι του δίνουν την αίσθηση, όταν πρόκειται για πρωτογενείς ιστορικές πηγές ειδικότερα, ότι επιτυγχάνεται μια επικοινωνία με το παρελθόν. Για παράδειγμα, τις πρωτογενείς ιστορικές πηγές τις έχει γράψει ένα άτομο του παρελθόντος, έτσι είναι σαν να τις διαβάζει ο αναγνώστης από «πρώτο χέρι».

Το τρίτο βήμα και αυτό θεωρητικό αφορά την εκμάθηση των ειδών των ιστορικών πηγών. Οι ιστορικές πηγές χωρίζονται σε πρωτογενείς – δευτερογενείς, έμμεσες – άμεσες, δημοσιευμένες – αδημοσίευτες. Οι πρωτογενείς πηγές είναι εκείνες που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια των γεγονότων, ενώ οι δευτερογενείς εκείνες που γράφτηκαν μετά τα γεγονότα. Οι έμμεσες είναι τα ανασκαφικά ευρήματα, ενώ οι άμεσες ένα ιστοριογραφικό έργο. Δημοσιευμένες χαρακτηρίζονται αυτές που έχουν γνωστοποιηθεί και φάνηκαν χρήσιμες στους μελετητές, από την άλλη μεριά οι αδημοσίευτες είναι αυτές που δεν έχουν γνωστοποιηθεί και δεν έχει αναγνωριστεί ούτε ο συγγραφέας τους.

Το τέταρτο πρακτικό βήμα αφορά τη βαθύτερη ανάγνωση της ιστορικής πηγής ή την προσεκτική παρατήρησή της με την ταυτόχρονη συλλογή στοιχείων και την υπογράμμιση λέξεων-κλειδιών. Σ’ αυτό το βήμα, έχοντας κατακτήσει κάποιος το γνωστικό υπόβαθρο (δηλαδή τα τρία πρώτα θεωρητικά βήματα), μπορεί να τα αξιοποιήσει αναφέροντάς τα στην αρχή της ανάλυσής του και έπειτα να καταγράψει περιληπτικά το τι έχει κατανοήσει διαβάζοντας ή παρατηρώντας την ιστορική πηγή. Χρήσιμη είναι η αναφορά εν συντομία στον συγγραφέα, στη χρονολογία, στον τίτλο και στο βαθύτερο περιεχόμενο της πηγής. 

Τέλος, στο πέμπτο και πιο κρίσιμο βήμα επιδιώκεται η σύνδεση της κύριας πηγής, που προορίζεται για ανάλυση, με το κυρίως κείμενο ή με μια παραπλήσια σε θεματολογία ιστορική πηγή. Σημαντικό είναι να αποφευχθεί η επανάληψη των γεγονότων και να δοθεί έμφαση στην ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας του ατόμου. Αυτά ήταν τα πέντε βήματα ανάλυσης μιας ιστορικής πηγής.

Γράφει η Πολύδωρα 'Αννα-Ελένη, απόφοιτη του τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του ΑΠΘ