Δικαίωμα στη λατρεία την εποχή της πανδημίας (Covid-19)

Μανιατάκος Μάριος, ασκούμενος Δικηγόρος 

& Μεταπτυχιακός φοιτητής Εκκλησιαστικου Δικαίου Νομικής Σχολής Αθηνών

 

Ένα επίκαιρο ζήτημα μετά την απόφαση της κυβέρνησης για άνοιγμα των εκκλησιών υπό αυστηρές προϋποθέσεις είναι κατά πόσο παραβιάστηκε το συνταγματικό δικαίωμα της λατρείας άρθρο 13 του Συντάγματος τόσο κατά τη διάρκεια της πρώτης καραντίνας όσο και στο δεύτερο κύμα του κορωνοϊού. Για να εξάγουμε συμπεράσματα θα σταθούμε τόσο στο θέμα της συνταγματικότητας της κοινής υπουργικής απόφασης του Μάρτιου του 2020 όσο και στο καθεστώς που ίσχυσε τους τελευταίους μήνες. Ας ξεκινήσουμε την νομική ανάλυση του φαινομένου.

Ως λατρεία νοείται η άσκηση θρησκευτικών καθηκόντων με τελετουργική μορφή και όχι οποιαδήποτε εξωτερίκευση θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η άσκηση της λατρείας οφείλει να μην προσβάλλει τα χρηστά ήθη. Η θρησκευτική ελευθερία θα παρέμενε στην ουσία γράμμα κενό, εάν η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως δεν συνοδευόταν από τη συνταγματική κατοχύρωση και της ελευθερίας της λατρείας, ακριβέστερα της ελευθερίας εκδηλώσεως των θρησκευτικών πεποιθήσεων και ασκήσεως όλων εκείνων των καθηκόντων που απορρέουν από την ένταξη σε μία θρησκευτική κοινότητα, ιδίως δε των λατρευτικών. Πράγματι το Σύνταγμα ορίζει ότι «πάσα γνωστή θρησκεία είναι ελευθέρα και τα της λατρείας αυτής τελούνται ακωλύτως υπό την προστασίαν των νόμων» (άρθ. 13 § 2).

 

Το δικαίωμα στη λατρεία, απασχόλησε εν μέσω της πανδημίας του κορωνοϊού το Συμβούλιο της Επικρατείας με τρεις αποφάσεις, τις ΣτΕ ΕΑ 49, 60/2020 και την ΣτΕ 1294/2020 (Τμ. Δ΄). Ειδικότερα στην ΣτΕ ΕΑ 49/2020 οι αιτούντες επιδίωξαν να ανασταλεί η εκτέλεση της υπ’ αριθμ. 2867/ Υ1/ 16.3.2020 κοινής αποφάσεως των Υπουργών Παιδείας και Θρησκευμάτων και Υγείας, που εκδόθηκε δυνάμει της από 25.2.2020 πράξης νομοθετικού περιεχομένου του Προέδρου της Δημοκρατίας περί λήψεως κατεπείγοντων μέτρων αποφυγής και περιορισμού της διαδόσεως του κορωνοϊού "COVID-19" (η οποία εκδόθηκε ενόψει της «εξαιρετικά επείγουσας ανάγκης να αντιμετωπισθούν οι άμεσοι κίνδυνοι από την εμφάνιση και διάδοση του κορωνοϊού»). Τα περιλαμβανόμενα στην προσβαλλόμενη κοινή υπουργική απόφαση περιοριστικά μέτρα της δημόσια τελούμενης λατρείας με συμμετοχή των πιστών - ιδιότητα με την οποία οι αιτούντες άσκησανν την κρινόμενη αίτηση - ελήφθησαν, με τις προβλεπόμενες εξαιρέσεις, για εξαιρετικούς λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας από τον κίνδυνο εξαπλώσεως του κορωνοϊού COVID19. Για τον λόγο αυτόν και λαμβάνοντας υπόψη (α) τον όλως προσωρινό χαρακτήρα των ληφθέντων με την προσβαλλόμενη απόφαση περιοριστικών μέτρων και την εύλογη, ενόψει αυτού, διάρκειά τους και (β) ότι, κατά τα κοινώς γνωστά, δεν προκύπτει, επί του παρόντος, ότι υφίστατο δυνατότητα να ληφθούν και εφαρμοσθούν αμέσως άλλα μέτρα για την αποτελεσματική προφύλαξη της δημόσιας υγείας, κρίθηκε ότι, υπό τα δεδομένα αυτά, κωλύεται η χορήγηση αναστολής εκτελέσεως λόγω συνδρομής επιτακτικών λόγων δημοσίου συμφέροντος, κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 52 παρ. 6 εδάφιο δεύτερο του ΠΔ/τος 18/1989. Οι λόγοι, εξάλλου, που προβάλλονται με την αίτηση ακυρώσεως, όπως αναπτύσσονται με το από 26.3.2020 υπόμνημα των αιτούντων, κατά τους οποίους με τις ρυθμίσεις της προσβαλλόμενης κοινής υπουργικής αποφάσεως παραβιάζονται τα άρθρα 3, 13 και 25 του Συντάγματος, σε συνδυασμό με το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ και το άρθρο 10 του Χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν παρίστανται προδήλως βάσιμοι.

 

Κυρίαρχη έκφανση της θρησκευτικής ελευθερίας, η οποία κατοχυρώνεται τόσο στο Σύνταγμα (άρθρο 13) όσο και στην ΕΣΔΑ (άρθρο 9), αποτελεί, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, η ελευθερία της λατρείας, ακριβέστερα η ελευθερία καθενός να εκδηλώνει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, όχι μόνο ατομικώς και ιδιωτικώς, αλλά και από κοινού με άλλους, με τους οποίους μερίζεται την ίδια πίστη, δημοσίως.

 

Ωστόσο, η κανονάρχηση της ελευθερίας της θρησκευτικής λατρείας από την έννομη τάξη περιλαμβάνει και τη θέσπιση συγκεκριμένων περιορισμών. Στη συνάφεια αυτή, γίνεται δεκτό ότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν μπορούν να δικαιολογήσουν την άρνηση του πιστού να συμμορφωθεί με τους γενικής ισχύος νόμους, οι οποίοι αποβλέπουν στην προάσπιση σπουδαίου έννομου αγαθού, που ενδιαφέρει το κοινωνικό σύνολο και επίσης προστατεύεται από το Σύνταγμα (άρθρο 13 παρ. 4 Σ.). Στα τελευταία ανήκει αναμφίλεκτα η δημόσια υγεία, την προάσπιση της οποίας, μεταξύ άλλων, και με τη λήψη προληπτικών μέτρων, επιτάσσει το ίδιο το Σύνταγμα (άρθρο 21 παρ. 3). Βεβαίως, το επιτρεπτό των περιορισμών στην άσκηση ενός τέτοιου θεμελιώδους δικαιώματος οριοθετείται από την προσφορότητα και την αναγκαιότητα του μέτρου που λαμβάνεται, καθώς και από την αναλογία του προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. Μάλιστα, η κρατική παρέμβαση στη θρησκευτική ελευθερία, εν προκειμένω, πρέπει να ανταποκρίνεται σε «πιεστική κοινωνική ανάγκη» και, συνεπώς, η έννοια «αναγκαία» δεν έχει την ευκαμψία των εκφράσεων «χρήσιμη» ή «επιθυμητή».

 

Όσον αφορά την εποχή της πανδημίας του Covid-19, σύμφωνα με τον Καθηγητή Ανδρουτσόπουλο, αποτελεί και νομολογιακό κεκτημένο πως η χώρα μας διαχειρίστηκε μέχρι τώρα την πανδημία με έναν τρόπο που δε χαρακτηρίζεται από «αποκλίσεις από τη συνταγματική τάξη και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων». Και τούτο, παρά το γεγονός ότι συχνά οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως προκάλλυμα «για βαθιά καταστροφικές αλλαγές στα συνταγματικά όρια και τους περιορισμούς, στους οποίους υπόκειται η άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας». Η αιφνίδια εμφάνιση της πανδημίας προκάλεσε, αναπόφευκτα, όπως διαφαίνεται και από τα ανωτέρω, και την έκτακτη νομοθέτηση. Η ανάγκη, μάλιστα, προστασίας της δημόσιας υγείας, η οποία τελούσε σε άμεση διακινδύνευση, επέβαλε τη λήψη από την κυβέρνηση μέτρων, τα οποία περιόριζαν άλλα, επίσης συνταγματικώς κατοχυρωμένα έννομα αγαθά, όπως εν προκειμένω, τη θρησκευτική ελευθερία, υπό την ειδικότερη εκδήλωση της ελευθερίας της λατρείας. Οι περιοριστικές αυτές ρυθμίσεις αποφασίζονται από την κυβέρνηση σύμφωνα με τα πορίσματα και τις οδηγίες των ειδικών επιστημόνων, οι κρίσεις των οποίων δεν μπορούν να ελεγχθούν με τα διδάγματα της κοινής πείρας, υποχρεούται δε αυτή να προβεί στην τεκμηρίωση της αναγκαιότητάς τους. Εξ αυτού, συνάγεται ότι σε ποιο ακριβώς σημείο μπορεί να τεθεί το όριο μεταξύ των ατομικών ελευθεριών και της δημόσιας υγείας είναι μια πολιτική, κατά βάση, απόφαση, που μόνο περιορισμένα μπορεί να οριοθετηθεί, από το Σύνταγμα με βάση την αρχή της αναλογικότητας, η οποία στην προκειμένη περίπτωση δεν παραβιάστηκε. Η συγκεκριμένη νομολογιακή κρίση, όπως τονίστηκε και ανωτέρω, υπαγορεύτηκε κυρίως, από τη διάρκεια των μέτρων, και δη την προσωρινότητά τους. Βάσει των ανωτέρω, εξάγεται το συμπέρασμα πως τα περιοριστικά της θρησκευτικής λατρείας μέτρα δεν μπορούν να είναι αμετάβλητα κατά το περιεχόμενό τους, αλλά πρέπει να επανασχεδιάζονται μέσα στο χρόνο ανάλογα με τα επικαιροποιημένα επιδημιολογικά δεδομένα ούτως ώστε να επιλέγονται, τα ηπιότερα και προσφορότερα εξ αυτών.

 

Συνοψίζοντας, το δικαίωμα στη λατρεία απασχόλησε εν μέσω της πανδημίας του κορονωϊού το Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο έκρινε πως δε δύναται να ακυρωθεί ΚΥΑ που έθετε περιοριστικά μέτρα στη δημόσια τελούμενη λατρεία, καθώς αυτά ελήφθησαν για εξαιρετικούς λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας ,συνέδραμαν επομένως επιτακτικοί λόγοι δημόσιου συμφέροντος και τα μέτρα έχουν όλως προσωρινό χαρακτήρα. Δύσκολα, βέβαια, μπορεί να υποστηρίξει κανείς πως τα δικαστήρια παρείχαν λευκή επιταγή προς την πολιτική εξουσία για τη διαχείριση της πανδημίας του Covid 19. Αντίθετα, αν και απέρριψαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, τις σχετικές αιτήσεις παροχής δικαστικής προστασίας, επέδειξαν μια στάση λελογισμένης ουδετερότητας. Τέλος όσον αφορά το άνοιγμα των εκκλησιών τα φετινά Χριστούγεννα υπό αυστηρές προϋποθέσεις δείχνει σημάδια βελτίωσης των σχέσεων πολιτείας και Εκκλησίας οι σχέσεις των οποίων επιβάλλεται να είναι σε καλό επίπεδο σε μία τόσο δύσκολη εποχή για την κοινωνία και την ανθρωπότητα. Από την πλευρά τους οι πιστοί μπορούν να εκδηλώσουν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις σεβόμενοι το υγειονομικό πρωτόκολλο. Άλλωστε και ο ίδιος ο Θεός μας θέλει υγιείς και γερούς και κατανοεί τη δυσκολία των στιγμών και φροντίζει για εμάς.

Καλές γιορτές με αισιοδοξία και υπευθυνότητα!

 

1. Γ.Ι. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Εκκλησιασμός και κορωνοϊός, άρθρο στην εφημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 11.3.2020 53 ΕΔΔΑ της 14.6.2007.

2. Γ.Ι. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Δημόσια υγεία και θρησκευτική λατρεία στην εποχή του Covid-19, Δημόσιο Δίκαιο 1-2/2020 (5), σ. 22-30.

3. Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ, Η θρησκευτική ελευθερία στον καιρό της πανδημίας, Νομοκανονικά 2/2020, σ. 45-59.

4. Ι.Μ. ΚΟΝΙΔΑΡΗ, «Θεία Λατρεία και Δημόσια Υγεία», εφημ. «Το Βήμα της Κυριακής», 15.3.2020, σ. 28/45 (ένθετο «Νέες Εποχές», σ. 4-5).

 

Πρώτη Δημοσίευση: www.spartanews.gr