Göbekli Tepe: Το σημείο αναφοράς

2016-01-04 15:49

Η τοποθεσία Göbekli Tepe (εικ.1) βρίσκεται στην Τουρκία βόρειο-ανατολικά της πόλης Şanhurfa στο ανώτερο τμήμα της Μεσοποταμίας. Γιατί όμως είναι σημαντική αυτή η τοποθεσία; Πρώτη αναφορά στην τοποθεσία γενικότερα έγινε από τον Peter Benedict στο άρθρο του “Surveyworkin Shoutheastern Anatolia” σε μονογραφία των εργασιών της ένωσης Instanbul- Chicago Universities Prehistoric Researchin Southeastern Anatolia 1963-1972. Ο P.Benedict περιέγραψε την τοποθεσία ως μια σύνθεση κυκλικής διατομής λόφων από ερυθρό χώμα, εβρισκόμενοι σε ασβεστολιθική πλαγιά. O Schmidt (είκ. 2) επισκέφθηκε την περιοχή το 1994 μετά από επίδειξη ενός αγρότη και το 1995 ξεκίνησε την ανάσκαψη του χώρου (Curry, 2008, 278). Η διάμετρος των λόφων είναι περί τα 150μ., σε υψόμετρο 780μ., στις κορυφές των δυο μεγαλύτερων λόφων βρίσκονται μικρά νεκροταφεία (Schmidt, 2000, 45 και Curry,2008,278).

Με το ερυθρό χρώμα του χώματος είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πως επρόκειτο για τεχνητό λόφο, απ’ όπου και πήρε το όνομά του, όπου tepe στην τουρκική σημαίνει τεχνητός λόφος (Curry, 2008, 278). Παρατηρήθηκε, όμως, κάτι το ιδιαίτερο, το tepe περιτρεχόταν από εσοχές σε διάφορα σημεία του. Μέσα σε αυτές τις εσοχές του ασβεστολιθικού λόφου βρέθηκαν θραύσματα από μεγαλιθικό μνημείο. Μεγαλιθικά μνημεία χαρακτηρίζονται λίθινα, μεγάλων διαστάσεων συγκροτήματα τα οποία ανήκουν στην προϊστορία, γνωστό παράδειγμα είναι το Stonehenge της Αγγλίας. Ανασκάφηκαν ανάγλυφοι πεσσοί σχήματος ταύ, με ανάγλυφες παραστάσεις χεριών και ζώων οι οποίοι περικλείονταν από λίθινες αίθριες κατασκευές κυκλικής διατομής (είκ.3). Η τοποθεσία του, η οποία εκτείνεται στην επιφάνεια των λόφων μαρτυρούν πως εκτείνονταν σε όλη την περιοχή και όχι μόνο σε συγκεκριμένο τμήμα των λόφων. Όπως, θα αναλύσω παρακάτω δεν έχουν βρεθεί αντικείμενα οικιστικής χρήσης, οπότε δεν έχουμε παρά να συμπεράνουμε πως δεν εντάσσεται σε οικισμό αλλά ήταν μια ανεξάρτητη τελετουργικού χαρακτήρα τοποθεσία. Έχει ορατότητα ανατολικά στις πηγές του ποταμού Balikh, στη κοιλάδα του Harran νότια και στο βορρά και δύση λόφους της πόλης Urfa (Schmidt, 2000,46).

Θα ακολουθήσει περιγραφή των ευρημάτων και κυρίως των κατασκευών, οι οποίες βρέθηκαν θαμμένες κάτω από τουλάχιστον 3μ. γης, σκοπίμως τοποθετημένη. Θα μιλήσουμε για τρείς κατασκευές με συμβατικές ονομασίες Α, B, C. Αρχικά πρέπει να αναφέρουμε πως βρέθηκε πλήθος ζωικού οστεολογικού υλικού, του οποίου η μελέτη ανέδειξε άγρια πανίδα, όπως βοοειδή, όνους, γαζέλες και αγριόχοιρους. Σημαντική είναι η πλήρης έλλειψη οικόσιτων ζώων. Επίσης, βρέθηκαν και φυτικά κατάλοιπα, επίσης, άγριων ειδών, όπως αγριαμύγδαλα, φιστίκια, και μερικά σιτηρά (Schmidt,2000,47-48). Λίθινα τέχνεργα τα οποία βρέθηκαν χρονολογούνται πριν την Προ-Κεραμική Νεολιθική Β (τέλη Μεσολιθικής εποχής: 6800-6500 π.Χ.). Λίθινα τέχνεργα χρονολογούνται ήδη από την Προ-Κεραμική Νεολιθική Α, τύποι όπως el-Khiam (είκ.4), Helwan (είκ.5) και Aswad. Όλα αυτά τα ευρήματα πρέπει να σημειωθεί πως βρέθηκαν στην εσωτερική επίχωση των κατασκευών χωρίς να έχει επιβεβαιωθεί ότι ανήκουν σε κάποιο στρώμα. Τα λίθινα τέχνεργα φαίνεται πως μεταφέρθηκαν εκεί από κοιλάδες, εφόσον δεν υπάρχουν στην περιοχή κοιτάσματα πυριτόλιθου σε ασβεστολιθικό πέτρωμα. Επίσης, σπάνια είναι και ύπαρξη λεπίδων από οψιανό (Schmidt,2000,51-52 και Curry,2008,278).

Στα νεότερα στρώματα τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα μαρτυρούν αργολιθοδομή, μικρά λιθόστρωτα δωμάτια και μερικούς δακτυλίους από πεσσούς σχήματος ταύ. Δεν υπάρχουν ίχνη από εστίες, φούρνους ή γενικότερα οικιακές κατασκευές. Δεν είναι κλειστά κτήρια αλλά κυκλικής διατομής αίθριες κατασκευές (Schmidt,2000,49 και Curry,2008,279). Οι πεσσοί φτάνουν έως και το 1,5μ. ύψος ενώ στα κατώτερα στρώματα οι 16 πεσσοί που ανασκάφηκαν φτάνουν έως και τα 3μ. ύψος. Οι πεσσοί δεν ήταν όλοι ανάγλυφοι στα ανώτερα στρώματα βρέθηκαν μόνο δυο ενώ στα χαμηλότερα στρώματα βρέθηκαν οκτώ με ανάγλυφες παραστάσεις. Κατασκευή Α:(είκ.5)Αποτελείται από πέντε πεσσούς. Με τη χρήση του άνθρακα 14C χρονολογούνται περίπου στα 9,000 χρόνια π.Χ. Φαίνεται πως οι πεσσοί σχηματίζουν έναν οβαλόσχημο ή ορθογώνιο χώρο του οποίου το νότιο-ανατολικό τμήμα είναι έντονα διαταραγμένο. Πρέπει να αναφέρουμε, όμως, πως ανάμεσα στους πεσσούς 1 και 2 βρέθηκε ένα λίθινο έδρανο το οποίο βρέθηκε σε βάθος 3,15μ. χαμηλότερα από τις κορυφές των πεσσών. Κατασκευή Β: (είκ.6). Βρίσκεται βόρεια της κατασκευής Α και η ανασκαφή του ξεκίνησε το 1998, και αποτελείται από οκτώ πεσσούς. Οι Πεσσοί 6 και 9 ανασκάφηκαν το 1998 ενώ οι πεσσοί 10,14,15 και 16 το 1999. Οι πεσσοί 9 και 10 βρίσκονται στο κέντρο μια κυκλικής κατασκευής η οποία αποτελείται από λίθινο περιμετρικό περίβολο μέσα από τον οποίο βρίσκονται περιμετρικά του οι πεσσοί 6,7,8,14,15 και 16 σε ακτινωτή διάταξη σε σχέση με τους δυο κεντρικούς πεσσούς, εκτός από τον πεσσό 15 ο οποίος βρέθηκε σε παράλληλη θέση με τους κεντρικούς πεσσούς. Κατασκευή C: (είκ.7). Βρίσκεται ανατολικά της κατασκευής Β, σε μια κλειστή κυκλική κατασκευή η οποία περιέχει τους πεσσούς 11,12 και 13. Ένα τμήμα των πεσσών κατά έναν αξιοπερίεργο λόγο κατά ένα συμφυές με δευτερεύοντες τοίχους (Schmidt,2000,49-51).

Παραδείγματα για χρονολόγηση έχουμε άλλους οικισμούς κοντά στο Göbekli Tepe, περίπου 160χλμ. (Curry,2008,279), όπως ο οικισμός του Nevali Çori στον οποίο βρέθηκαν επίσης ανάγλυφοι πεσσοί σχήματος ταύ, οι οποίοι μοιάζουν πολύ με αυτούς του Göbekli Tepe στα ανώτερα στρώματα. Η παρουσία λίθινων εργαλείων Προ-Κεραμικής Νεολιθικής Α στο Göbekli Tepe επισημάνουν την ύπαρξη στρώματος αυτής της χρονολόγησης στα κατώτερα στρώματα της τοποθεσίας. Παρ’ όλα αυτά οι δύο ραδιοχρονολογήσεις που διενεργήθηκαν έδωσαν αποτελέσματα 9,000 ετών (Schmidt,2000,52-53). Η δημιουργία αυτού του μεγαλιθικού μνημείου είναι κατασκεύασμα ανθρώπων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών. Λόγω των μεγάλων όγκων των λίθων αλλά και της έκτασης του συγκροτήματος είναι φανερό πως έπρεπε πλήθος ανθρώπων να συγκεντρωθούν και να συνεργαστούν για την κατασκευή του μνημείου. Άνθρωποι από την γύρω περιοχή είναι λογικό πως είχαν τέτοια δυνατότητα, εφόσον μπορούσαν να μεταφέρουν μαζί τους εργαλεία χωρίς να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις (Schmidt,2000,48). Με βάση λοιπόν τα λίθινα εργαλεία και τις τεχνοτροπίες, οι οποίες ανήκουν σε συγκεκριμένες περιοχές, μπορούμε να εκτείνουμε την ακτίνα προέλευσης των ανθρώπων, όπως το el-Khiam, Aswad, NevaliÇori, και σε περιοχές οι οποίες βρίσκονται σε περίπου ίδια απόσταση από όλες τις κατευθύνσεις (Schmidt,2000,53) (είκ.8). Ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι συναθροίζονταν κάθε φορά στο ίδιο μέρος από διαφορετικές περιοχές σίγουρα δεν είναι για τη φυτική καλλιέργεια, η οποία ευδοκιμούσε σε εκείνη την περιοχή, διότι δεν κατοικούσαν εκεί αλλά ήταν επισκέπτες. Είχαν αλλού τους οικισμούς τους. Επομένως, το επικρατέστερο συμπέρασμα είναι πως είχε χρήση ιερού. Ένα «διεθνές» ιερό. Ποιος ήταν ο λόγος όμως που τους ώθησε να δημιουργήσουν κάτι τέτοιο; Αίσθημα κοινής ταυτότητας δεν φαίνεται από τα κατάλοιπα να υπάρχει παρά το γεγονός πως βρίσκονταν σε κοντινές σχετικά περιοχές. Είναι γεγονός, όμως, πως ο άνθρωπος τότε είχε μεταφυσικές ιδεολογίες. Μήπως είχαν κοινή μεταφυσική ιδεολογία και στο ιερό του Göbekli Tepe συναθροίζονταν για λατρεία και εξευμένιση των μεταφυσικών όντων ή δυνάμεων όπου και πίστευαν; Μήπως τα πρώτα βήματα προς την αγροτική καλλιέργεια να δημιούργησαν την Μητέρα Φύση στην οποία έπρεπε να αποδώσουν τιμές; Δύσκολο να το επιβεβαιώσουμε, άλλωστε είμαστε στην Προϊστορία. Ακόμα πιο ενδιαφέρον όμως είναι το πώς κατάφεραν να δημιουργήσουν τόσο μεγάλες κατασκευές (είκ.9). Οι πεσσοί ζυγίζουν έως και τους 50 τόνους. Άραγε πώς τους μετέφεραν εκεί, με τι μέσα; Ο τροχός ανακαλύφθηκε το 3,000π.Χ., οι Μεσολιθικοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες τι τεχνολογία χρησιμοποιούσαν; Ερωτήματα τα οποία ερευνούνται καθώς η δύναμη της ιδεολογίας είναι δυνατή να ωθήσει τον άνθρωπο σε εκπληκτικές δημιουργίες, ακόμα και σήμερα.