2018-03-12 21:01
ΕΙΣΑΓΩΓΗ:
Η χρήση της μουσουλμανικής μαντίλας από γυναίκες που ασπάζονται την ισλαμική θρησκεία εντός των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών έχει αναχθεί σε μείζον νομικό, κοινωνικό αλλά και πολιτικό πρόβλημα τα τελευταία τριάντα έτη. Οι λόγοι που εξηγούν την ευρύτατη δημοσιότητα και το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης για το θέμα αυτό είναι πολλοί. Κατ’ αρχάς πρέπει να επισημανθεί ότι η θρησκευτική ελευθερία γίνεται αισθητή από τους φορείς της ως κεντρικό στοιχείο της προσωπικότητας και της ανθρώπινης αξίας τους σε μεγαλύτερο βαθμό από τα υπόλοιπα ατομικά δικαιώματα. Ακόμα και σήμερα είναι πολλοί εκείνοι που αξιολογούν την τήρηση της θρησκευτικής τους πίστης ως ανώτερη και από την ίδια τους την ζωή και είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν την τελευταία προκειμένου να μείνουν πιστοί στα προστάγματα της πίστης τους. Αν αναλογιστούμε, δε, το πλήθος των θρησκευτικών πολέμων που έχει γνωρίσει η Ιστορία μέχρι και σήμερα, εξηγείται εύκολα η ευαισθησία ή, ακόμα, και ο φανατισμός με τον οποίο αντιμετωπίζουν διάφορες κοινωνικές ομάδες οποιοδήποτε ζήτημα άπτεται της άσκησης της θρησκευτικής ελευθερίας.
Το ζήτημα της μαντίλας, όμως, δεν είναι ένα απλό πρόβλημα οριοθέτησης και περιορισμού της θρησκευτικής ελευθερίας. Πολλές αξίες και αρχές συνταγματικά κατοχυρωμένες καθώς και πληθώρα άλλων θεμελιωδών δικαιωμάτων διεκδικούν εφαρμογή ή και (θεωρούνται ότι) θίγονται από την δημόσια εμφάνιση των ισλαμικών συμβόλων. Θεμελιώδεις έννοιες και αντιλήψεις για την οργάνωση του Κράτους και την συμβίωση των ατόμων εντός ενός οργανωμένου νομικού πλαισίου δοκιμάζονται και νοηματοδοτούνται εκ νέου. Όπως φαίνεται από την εντελώς διαφορετική προσέγγιση του ίδιου ζητήματος από Κράτη που εντάσσονται στον ίδιο χώρο του ηπειρωτικού δικαίου, όπως η Γαλλία και η Γερμανία, βασικές έννοιες του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού, όπως το κοσμικό Κράτος και η θρησκευτική ουδετερότητα, έχουν ρευστό περιεχόμενο που παραλλάζει ανάλογα με τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες κάθε Κράτους.
Κυρίως, όμως, όπως αποδεικνύεται από την πληθώρα των προσεγγίσεων στο ίδιο το σύμβολο της μαντίλας και την σημασία του, το ζήτημα δεν είναι στενά νομικό αλλά κοινωνικό. Τόσο οι υποστηρικτές όσο και οι πολέμιοι της μαντίλας αναζητούν την προσωπική, κοινωνική και εθνική τους ταυτότητα είτε μέσω της προβολής της διαφορετικότητας είτε μέσω του αποκλεισμού του «ξένου» από τον δημόσιο και ορατό χώρο. Τα σχετικά ζητήματα αποκτούν ιδιαίτερη οξύτητα σήμερα λόγω της κοινωνικής πολυμορφίας που αντικαθιστά την παραδοσιακή ομοιογένεια των ευρωπαϊκών κοινωνιών όσο και λόγω της απειλής που αυτές αισθάνονται, περισσότερο ή λιγότερο δικαιολογημένα, από την αυξανόμενη θρησκευτική τρομοκρατία και την άνοδο του ισλαμικού εξτρεμισμού. Οι νομικές λύσεις που υιοθετούν εν τέλει ο Νομοθέτης ή ο Δικαστής εκφράζουν και νομιμοποιούν μία συγκεκριμένη κοινωνική αντίληψη και απάντηση απέναντι στα εν λόγω προβλήματα.
Το ερώτημα εάν πρέπει να επιτρέπεται ή όχι η χρήση της μαντίλας (αλλά και κάθε θρησκευτικού συμβόλου εν γένει) στον δημόσιο χώρο δεν αφορά τελικά μόνο το ποσοστό ελευθερίας που πρέπει να απολαμβάνουν οι Μουσουλμάνοι ή κάθε θρησκευτική μειονότητα. Αφορά πρωτίστως την μορφή που θα έχουν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες μέσα σε ένα ρευστό και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.
ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΒΟΛΗΣ – ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ:
Η μαντίλα ως έκφραση ταυτότητας:Αν και η μαντίλα έχει συνδεθεί με την εικόνα της Μουσουλμάνας γυναίκας, η χρήση της δεν επιτάσσεται ρητώς από το Κοράνι. Αντιθέτως, η υποχρέωση αυτή προκύπτει από μία συγκεκριμένη ερμηνεία των επιταγών του Κορανίου για σεμνότητα.1 Όπως αναφέρει στο Κοράνι (7:26): «Ω! Εσείς παιδιά του Αδάμ! Σας στείλαμε ενδύματα για να σκεπάσουν την ντροπή σας και πολύτιμα στολίδια. Αλλά το ένδυμα της ευσέβειας είναι το καλύτερο». Η έννοια της κάλυψης κυριαρχεί, λοιπόν, στον συμβολισμό της μαντίλας. Η ίδια η λέξη hijab, που χρησιμοποιείται διεθνώς για την μαντίλα, προέρχεται από το αραβικό ρήμα «hajaba», που σημαίνει να κρύβεις από την θέα ή να συγκαλύπτεις.2
Αν και στην συνείδηση μεγάλου τμήματος της ευρωπαϊκής κοινωνίας η μαντίλα θεωρείται σύμβολο της υποταγής και της κατώτερης θέσης που επιφυλάσσει για την γυναίκα το Ισλάμ, η άποψη αυτή δεν υιοθετείται από τις άμεσα ενδιαφερόμενες Μουσουλμάνες γυναίκες. Για αυτές, η μαντίλα αποκτά μία πολυδιάστατη ερμηνεία, άκρως αντίθετη από την κοινωνικώς κρατούσα: συμβολίζει την απελευθέρωση, τον αυτοπροσδιορισμό καιτην αμφισβήτηση της πατριαρχικής εξουσίας.3 Για τους λόγους αυτούς η χρήση της μαντίλας εμφανίζεται ολοένα και περισσότερο ως ιδιωτική επιλογή του ατόμου, ανεξάρτητα ή και ενάντια προς το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικό είναι ότι υπόθεση που έδωσε το έναυσμα για τη νομοθετική απαγόρευση των θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία το 2004αφορούσε δύο μαθήτριες,των οποίων οι γονείς,ένας Εβραίος στην καταγωγή καιμία Καθολική Χριστιανή στο θρήσκευμα, ήταν και οι δύο δηλωμένοι άθεοι και μέλη του γαλλικού Κ.Κ.4 Επομένως, η μονοσήμαντη αντίληψη της μαντίλας ως προϊόν επιβολής, χωρίς φυσικά να αναιρείται εντελώς, υποχωρεί και σχετικοποιείται μαζί με τα επιχειρήματα που στηρίζουν στο στοιχείο της επιβολής την ολοσχερή απαγόρευσή της.
Οι λόγοι που οδηγούν στην επιλογή της δημόσιας αμφίεσης με μαντίλα αλλά και, γενικότερα, της υιοθέτησης ισλαμικών ιδεών και πρακτικών από νέους και νέες που γεννήθηκαν και ανατράφηκαν σε σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες είναι πολλαπλοί. Κατ’ αρχάς η μαντίλα προβάλλεται ως σύμβολο εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας των Μουσουλμάνων μεταναστών που διαβιούν στα ευρωπαϊκά Κράτη και, ιδίως, στις πρώην αποικιακές δυνάμεις. Αποτελεί το σύμβολο του αντιαποικιακού αγώνα, της διατήρησης της πολιτιστικής ιδιομορφίας, της ταυτότητας και των εθίμων του μουσουλμανικού κόσμου απέναντι στην δυτική διείσδυση.5 Στην μετααποικιακή εποχή, ο δυτικός ιμπεριαλισμός διατηρεί τον πολιτισμικό του χαρακτήρα και, μέσω αυτού, επιτυγχάνει την οικονομική και κοινωνική επιβολή. Για τις Μουσουλμάνες που κατοικούν εντός του ανταγωνιστικού και, πολλές φορές, εχθρικού περιβάλλοντος των ευρωπαϊκών κέντρων, η μαντίλα καθίσταται έκφραση της πολιτιστικής και θρησκευτικής ταυτότητας και, ως εκ τούτου, βιώνεται ως χώρος ελευθερίας.6 Ταυτόχρονα, η μαντίλα επιτρέπει την έξοδο των Μουσουλμάνων γυναικών από το αυστηρό και περιοριστικό οικογενειακό περιβάλλον και την ελεύθερη κυκλοφορία τους στον δημόσιο χώρο και την συμμετοχή στην αγορά και στον επαγγελματικό στίβο ή, ακόμα, και στην πολιτική.Συμβολίζει για αυτές την μετάβαση από την ιδιωτική – κοινοτιστική σφαίρα της οικογένειας στον δημοκρατικό δημόσιο χώρο.7 Όπως χαρακτηριστικά λέγεται, η μαντίλα είναι το τίμημα που πληρώνουν οι γυναίκες για να διατηρούν την θέση τους στην αγορά.8 Μέσα στη κοινωνία του περιθωρίου των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων και των γκέτο, η μαντίλα δεν είναι τόσο θέμα ιδεολογίας ή παράδοσης όσο ζήτημα ενσωμάτωσης και πολιτιστικής διεκδίκησης.9
Πέρα από τις διεκδικήσεις των μεταναστών των γκέτο, όμως, υπάρχουν και άλλοι λόγοι που δικαιολογούν την χρήση της μαντίλας και από γυναίκες προερχόμενες από άλλα κοινωνικά στρώματα χωρίς μουσουλμανικό οικογενειακό υπόστρωμα. Παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες το φαινόμενο, ολοένα και περισσότεροι νέοι ευρωπαϊκής καταγωγής, ακόμα και από ευκατάστατες οικογένειες, να στρέφονται στον Μουσουλμανισμό, ακόμα και στις ακραίες εκδοχές του.Στις περιπτώσεις αυτές η χρήση της μαντίλας δεν έχει τον χαρακτήρα της επιστροφής στις ρίζες όσο αυτόν της διαμαρτυρίας απέναντι στο υφιστάμενο οικονομικό και πολιτικό καθεστώς. Η κρίση του καπιταλισμού και το αυξανόμενο έλλειμμα εμπιστοσύνης στις φιλελεύθερες αξίες λόγω της εντεινόμενης οικονομικής παγκοσμιοποίησης και της υποχώρησης του κοινωνικού κράτους καθώς και η υποχώρηση των παραδοσιακών αξιών (Έθνος, Εκκλησία κλπ) επιτείνουν την ανάγκη των νέων για διαφοροποίηση και ένταξη σε νέες συλλογικότητες.10 Σε αυτό το διαμορφούμενο περιβάλλον της οικονομικής αβεβαιότητας και της εντεινόμενης φτώχειας αλλά και της μοναχικότητας που πηγάζει από την υπερίσχυση της ατομικότητας οι νέοι αναζητούν παρηγοριά και πνευματική καθοδήγηση στο «άλλο», στο «ξένο». Τον ρόλο του πνευματικού καθοδηγητή, που έχει απολέσει η Χριστιανική Εκκλησία στην κοσμική Δυτική Ευρώπη, ανακτά με σθένος ο Μουσουλμανισμός. Το Ισλάμ αποκτά την διάσταση της αντίθεσης στην Δύση και σε ό,τι εκείνη, κατά την γνώμη τους, εκπροσωπεί (παγκοσμιοποίηση, οικονομικός ιμπεριαλισμός, φτώχεια, υλισμός, υποτίμηση του προσώπου, έλλειψη αξιών και ιδεολογιών κλπ). Δεν είναι πλέον η θρησκεία των μεταναστών ή των Αράβων αλλά, γενικότερα, η θρησκεία των φτωχών και των αποκλεισμένων.11 Όπως υποστηρίζουν οι ίδιες οι γυναίκες που επιλέγουν τον παραδοσιακό ισλαμικό τρόπο ένδυσης, σε μία υλιστική κοινωνία που επιβάλλει στις γυναίκες πρότυπα ομορφιάς και τις κρίνει από την εξωτερική τους εμφάνιση, η μαντίλα απελευθερώνει τις γυναίκες από τον συνεχή κοινωνικό έλεγχο του σώματός τους και, έτσι, προωθεί την ουσιαστική ισότητα των φύλων. Η μαντίλα, κατά την άποψη αυτή, «είναι απλά ο ισχυρισμός μίας γυναίκας ότι η κρίση της εξωτερικής της εμφάνισης δεν παίζει κανένα ρόλο στην κοινωνική της σχέση με τους υπόλοιπους ανθρώπους».12
Η μαντίλα ως σύμβολο αμφίδρομης επιβολής: Παρ’ όλες τις ανωτέρω ορθές επισημάνσεις, δεν αμφισβητείται ότι σε πληθώρα περιπτώσεων η μαντίλα δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της καταπίεσης και της επιβολής μίας άκρως συντηρητικής ιδεολογίας από ένα, επίσης, συντηρητικό και θρησκευόμενο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Η ερμηνεία των ιερών Μουσουλμανικών κειμένων, όπως του Κορανίου,κατά τρόπο που να θεωρεί υποχρεωτική την χρήση της μαντίλας στηρίζεται σε μία παράδοση στην οποία οι γυναίκες έχουν σαφώς υποδεέστερη θέση από τον άντρα και θεωρούνται αντικείμενο σεξουαλικής εκμετάλλευσης.13 Οι γυναίκες που έχουν ανατραφεί σε ένα τέτοιο περιβάλλον δεν έχουν ουσιαστική αυτονομία αλλά οι ιδέες της έμφυλης ανισότητας και της ακύρωσης του μιαρού γυναικείου σώματος, ώστε να μην προκαλείται ο πνευματικά υπέρτερος άνδρας, εκλαμβάνονται ως φυσική και μοναδική επιλογή για αυτές.14 Ορθά παρατηρείται, εξ άλλου, ότι όσοι προβάλλουν τα ως άνω επιχειρήματα περί ελευθερίας αυτοκαθορισμού και προώθησης της ισότητας των γυναικών (κυρίως εκπρόσωποι των οργανωμένων μουσουλμανικών κοινοτήτων) δεν ενδιαφέρονται ειλικρινά να προωθήσουν τις αξίες αυτές και να ενισχύσουν την θέση των μουσουλμάνων γυναικών αλλά, αντιθέτως, αγωνίζονται για την εδραίωση των συγκεκριμένων συντηρητικών αντιλήψεων εντός των δυτικών κοινωνιών.15 Εκ των λόγων τούτων, υποστηρίζεται, ακόμα και σε επίσημο, νομοθετικό επίπεδο (όπως από τους εισηγητές του Νόμου για την απαγόρευση της ισλαμικής μαντίλας στα γαλλικά σχολεία), ότι μαντίλα αποτελεί ένα δυνάμει φονταμενταλιστικό σύμβολο, εξ αρχής αντίθετο στις θεμελιώδεις αρχές του κοσμικού Κράτους, της ισότητας των φύλων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.16
Οι ανωτέρω απόψεις, αν και ορθές σε ιδεολογικό και θεωρητικό επίπεδο, υποκρύπτουν ορισμένες «σκοτεινότερες» όψεις της δυτικής κοσμοθέασης και εγκυμονούν κινδύνους και σε πρακτικό επίπεδο. Κατ’ αρχάς τονίζονται οι δυσμενείς συνέπειες μίας ενδεχόμενης απαγόρευσης της μαντίλας για τις ίδιες τις καταπιεζόμενες γυναίκες. Αφού στην πράξη η μαντίλα επιβάλλεται καταναγκαστικά από το στενό οικογενειακό περιβάλλον, χωρίς οι γυναίκες να έχουν δικαίωμα επιλογής, η απαγόρευση της χρήσης της θα εξαναγκάσει τις γυναίκες αυτές στην απομόνωση και στον εγκλεισμό εντός των οικογενειακών τειχών, αποκλείοντας την πρόσβασή τους στην εκπαίδευση ή στην εργασία.17 Αντί να επιτείνει στην απελευθέρωση τους, θα οδηγήσει στα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα, αφού θα επιτείνει την απομόνωση και την γκετοποίησή τους και θα τις αποκλείσει από κοινωνικούς χώρους στους οποίους θα έρχονταν σε επαφή με τις σύγχρονες φιλελεύθερες αξίες. Συναφώς παρατηρείται ότι η εικόνα μίας δασκάλας με μαντίλα μεταδίδει στις νέες Μουσουλμάνες το μήνυμα ότι και μία γυναίκα προερχόμενη από συντηρητικό περιβάλλον μπορεί να είναι ανεξάρτητη, να μορφωθεί και να εργασθεί.18
Σε βαθύτερο επίπεδο, όμως, οι έντονες αντιδράσεις στην ισλαμική μαντίλα αποκαλύπτουν μία βαθιά ριζωμένη νοοτροπία των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Στα πλαίσια της αναζήτησης ταυτότητας στην μετα-αποικιακή εποχή, επιβάλλεται η δημιουργία του «ξένου» ή του «άλλου», η αντίθεση στον οποίο επιβεβαιώνει την εθνική ταυτότητα αλλά και ανωτερότητα. Η δυτική κουλτούρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των οικουμενικών αξιών και του φιλελευθερισμού προβάλλεται έναντι του συντηρητικού και οπισθοδρομικού Ισλάμ, προκειμένου να «νομιμοποιήσει» τον πολιτικό και πολιτισμικό ρατσισμό της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας έναντι της μουσουλμανικής μειονότητας.19 Η «αποκάλυψη» και η «απελευθέρωση» της Μουσουλμάνας από το πέπλο και ο «νέο-αποικιοκρατικός» φεμινισμός χρησιμοποιούνται συμβολικά για να τονίσουν την δυτική ηθική ανωτερότητα και να δώσουν έρεισμα σε κάθε είδους «ανθρωπιστικές» επεμβάσεις και στην παγκόσμια ηγεμονία του δυτικού πολιτισμού.20 Η Μουσουλμανική θρησκεία υποτιμάται εξ ολοκλήρου ενώ και οι φορείς της αντιμετωπίζονται με κεκρυμμένη ή και εμφανή περιφρόνηση. Σχετικώς, το 2010 η γαλλική Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (CNCDH) είχα γνωμοδοτήσει ότι η ολική απαγόρευση του πέπλου στους δημόσιος χώρους θα οδηγήσει στον κοινωνικό στιγματισμό των Μουσουλμάνων γενικώς και των Μουσουλμάνων γυναικών ειδικότερα.21
Οι ανωτέρω τάσεις ενισχύθηκαν ιδιαίτερα μετά το 2001 και την αύξηση των πολύνεκρων τρομοκρατικών χτυπημάτων σε όλο τον δυτικό κόσμο. Η αύξηση του φόβου οδηγεί φυσιολογικά στην καχυποψία και, συνακόλουθα, στην εχθρότητα απέναντι στο μουσουλμανικό στοιχείο συλλήβδην. Κατασκευάζεται, έτσι, στην δυτική κοινή γνώμη μία τρομοκρατική «μουσουλμανικότητα» ή «αραβικότητα».22 Χαρακτηριστική είναι η χρήση στην Γαλλία του όρου «voileislamiste» αντί του «foulardislamique», προκειμένου να δειχθεί η ταύτιση της μαντίλας με τα ακραία και ριζοσπαστικά στοιχεία του Ισλάμ.23
Η αντίθεση μεταξύ δυτικής κοσμικότητας και μουσουλμανικού τρόπου ζωής έχει πάρει την πλέον έντονη μορφή της στην Γαλλία, ως αντίθεση της μαντίλας προς το κοσμικό Κράτος ή «laïcité», η οποία επιβάλλει τον διαχωρισμό της πολιτικής από την θρησκευτική ζωή.24 Όπως θα δειχθεί κατωτέρω, η laïcité δεν είναι μονοσήμαντη έννοια αλλά μπορεί να λάβει πολλές μορφές και περιεχόμενα. Όμως, στην Γαλλία έχει αναπτυχθεί μία ιδιαίτερη έκφρασή της, η «laïcité à lafrançaise», η οποία θεωρείται από τους Γάλλους ως θεμέλιο της εθνικής ενότητας του Κράτους τους και, άρα, δεν συγχωρεί διαφοροποιήσεις.25 Η laïcité έχει αναχθεί σε πολιτική θρησκεία του γαλλικού Κράτους, πίσω από την οποία συγκαλύπτονται εθνικιστικά και μετα-αποικιακά αντανακλαστικά.26 Η laïcité αυτής της μορφής επιβάλλει το «ζειν μαζί», σε αντίθεση προς το «ζειν δίπλα δίπλα», και λειτουργεί ενοποιητικά προωθώντας την ένταξη στο κοινωνικό σύνολο ωμε την ιδιότητα του πολίτη και όχι του ατόμου.27 Επομένως, το δημόσιο συμφέρον επικρατεί έναντι του δικαιώματος στην διαφορά κάθε έκφραση προσωπικών χαρακτηριστικών που μπορεί να επενεργήσει διχαστικά, όπως η χρήση θρησκευτικών συμβόλων, αποκρούεται από τη δημόσια σφαίρα. Δημιουργείται, έτσι μία πολιτισμικά κενή κοσμική ιδιότητα του πολίτη.28 Η εικόνα αυτή της ενιαίας κοινωνίας των πολιτών, όμως, απλώς αγνοεί τις υπαρκτές πολιτισμικές διαφορές και τις σκεπάζει «κάτω από το χαλί» αντί να τις ενσωματώνει στην δημόσια σφαίρα, με αποτέλεσμα όλα τα συναφή προβλήματα να διογκώνονται υπογείως. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Γαλλία, την χώρα της laïcité, οι ξένοι αισθάνονται περισσότερο ξένοι από οπουδήποτε αλλού.29 Καταδεικνύεται, έτσι, η αποτυχία του μοντέλου αυτού ως προς την κοινωνική ενσωμάτωση.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι οι Μουσουλμάνες γυναίκες εγκλωβίζονται μεταξύ δύο πέπλων: αυτό που τους επιβάλει η πατριαρχική, θρησκευόμενη οικογένειά τους και αυτό που τους επιβάλλει το κοσμικό, θρησκευτικά ουδέτερο Κράτος. Το αποτέλεσμα αυτής της αμφίδρομης επιβολής είναι η διόγκωση των προβλημάτων που υποτίθεται ότι το σύγχρονο δυτικό Κράτους προσπαθεί να επιλύσει, ήτοι η κοινωνική απομόνωση, η γκετοποίηση και η έξαρση του ριζοσπαστισμού και του φανατισμού.
--------------------------------------------------------------------------------------
1.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία. Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, σελ. 135.
2.Νάχιντ/Σουμάια, Η Μαντίλα (Χιτζάμπ – Hijab), διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://d1.islamhouse.com/data/el/ih_articles/single/el_Hijab_in_Islam.pdf.
3.Καραβοκύρης, Η laïcitéσε κρίση. Υπόθεση“Foullardislamique” (1989-2004), ΔτΑ 2006, σελ. 180.
4.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία.Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, υποσ. 113.
5.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 105.
6.Τσεβρένης, Προσβολή δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας. Οι έμμεσες (συγκεκαλυμμένες) διακρίσεις υπό το φως της υπόθεσης FereshtaLudin, ΔτΑ 2006, σελ. 592.
7.Καραβοκύρης, Η laïcitéσε κρίση. Υπόθεση“Foullardislamique” (1989-2004), ΔτΑ 2006, σελ. 180.
8.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 107.
9.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία.Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, σελ. 124.
10.Ibid.
11.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 96.
12.Νάχιντ/Σουμάια, Η Μαντίλα (Χιτζάμπ – Hijab), διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://d1.islamhouse.com/data/el/ih_articles/single/el_Hijab_in_Islam.pdf.
13.Τσεβρένης, Προσβολή δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας. Οι έμμεσες (συγκεκαλυμμένες) διακρίσεις υπό το φως της υπόθεσης FereshtaLudin, ΔτΑ 2006, σελ. 591 επ.
14.Παπαδοπούλου, Μπούρκα στα δικαιώματα, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνσηhttps://www.constitutionalism.gr/1750-mpoyrka-sta-dikaiwmata/.
15.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία.Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, υποσ. 157.
16.Καραβοκύρης, Η laïcitéσε κρίση. Υπόθεση “Foullardislamique” (1989-2004), ΔτΑ 2006, σελ. 180.
17.Ibid, σελ. 181.
18.Τράντα, Η ισλαμική μαντίλα, ΔτΑ 2006, σελ. 575.
19.Καραβοκύρης, Η laïcitéσε κρίση. Υπόθεση “Foullardislamique” (1989-2004), ΔτΑ 2006, σελ. 193 επ.
20.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 109 επ.
21.Ακριβοπούλου, Η έννοια του ‘διαβιούμε μαζί’ (vivreensemble) ως όριο της θρησκευτικής ελευθερίας, ΔτΑ 2017, σελ. 652 επ.
22.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 100.
23.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία.Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, υποσ. 2.
24.Καραβοκύρης, Η laïcitéσε κρίση. Υπόθεση “Foullardislamique” (1989-2004), ΔτΑ 2006, σελ. 163.
25.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία.Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, σελ. 121.
26.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 100.
27.Καλογήρου,Η χρήση θρησκευτικών συμβόλων στα γαλλικά σχολεία.Η υπόθεση της «ισλαμικής μαντίλας» στη Γαλλία, ΔτΑ 2006, σελ. 128 επ.
28.Καραβοκύρης, Η laïcitéσε κρίση. Υπόθεση “Foullardislamique” (1989-2004), ΔτΑ 2006, σελ. 200.
29.Αθανασίου, Οι λόγοι της μαντίλας: Φύλο, σεξουαλικότητα, έθνος και η μεταφορά της «άλλης γυναίκας», Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, τόμος ΙΑ΄, τεύχος 44, σελ. 94.