Η μετάβαση της ιατρικής από την αρχαιότητα στους βυζαντινούς χρόνους

2016-11-22 10:24

Η ιατρική είναι μια επιστήμη που έχει τις ρίζες της πολύ παλιά στο παρελθόν. Τα επιτεύγματα της ελληνικής ιατρικής ήταν αξιοθαύμαστα κατά την αρχαιότητα. Η επιστήμη της ιατρικής είχε αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό απο τους Έλληνες, ώστε να επιδράσει και στον Ρωμαϊκό και στον Βυζαντινό πολιτισμό μετέπειτα. Η ιατρική άνθισε κατά καιρούς σε διαφορετικά κέντρα, ξεκινώντας απο την Αλεξάνδρεια που τη διαδέχθηκε η Ρώμη, την οποία διαδέχθηκε τελικά το Βυζάντιο.

Αλεξανδρινή Περίοδος

Η φήμη της Αλεξάνδρειας εδραιώθηκε από δυο Έλληνες γιατρούς οι οποίοι ίδρυσαν και δικές τους σχολές. Οι γιατροί αυτοί ήταν ο Ηρόφιλος (335- 280 π.Χ.) και ο Ερασίστρατος (310- 250 π.Χ.). Οι ιατρικές καταβολές και των δυο είναι ελληνικές, ενώ και οι δυο κλήθηκαν στην Αλεξάνδρεια από την οικογένεια των Πτολεμαίων.

Ηρόφιλος και Ερασίστρατος

Από αυτούς τους δυο μεγάλους ιατρούς ξεκίνησαν δυο μεγάλες σχολές στην Αλεξάνδρεια. Οι μαθητές και των δυο συνέχισαν το έργο των δασκάλων τους χωρίς ωστόσο να τους ξεπεράσουν στην ιατρική τους τέχνη. Σε αντίδραση των δυο αυτών σχολών, ιδρύθηκε και μια τρίτη σχολή, αυτή των Εμπειρικών. Οι ιατροί της σχολής αυτής υποστήριζαν ότι στην ιατρική σημασία έχει η νηφάλια παρατήρηση και η εμπειρία.

Παρά όλα αυτά, ο τομέας της ιατρικής με την μεγαλύτερη πρόοδο και ανάπτυξη, ήταν αυτός της χειρουργικής. Ωστόσο, οι πηγές που σώζονται είναι αποσπασματικές και οι πληροφορίες που διαθέτουμε δεν αρκούν για να ανασυντεθεί η εικόνα της χειρουργικής αυτή την περίοδο. Γνωρίζουμε ότι οι χειρουργοί συνέχισαν το έργο των ιατρικών σχολών της Κω και της Κνίδου, ενώ βελτίωσαν και διάφορα χειρουργικά εργαλεία.

Η διαίρεση της αλεξανδρινής ιατρικής σε τρεις σχολές, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, φαίνεται και στην διαίρεση της χειρουργικής της περιόδου. Οι Ηροφίλειοι τελειοποίησαν την χειρουργική της Γυναικολογίας και της Μαιευτικής και οι Ερασιστράτειοι βελτίωσαν την χειρουργική των τραυμάτων. Μόνο οι Εμπειρικοί διατήρησαν τις ιπποκρατικές πρακτικές καθώς ήταν εχθροί της Ανατομικής. Μια πρωτοποριακή προσφορά της αλεξανδρινής χειρουργικής είναι η εκτέλεση της απολίνωσης των αγγείων.

Περί το 150/100 π.Χ., ο χειρουργός Φιλόξενος ασχολείται με τη χειρουργική των τραυμάτων , των οστών και των ματιών. Την περίοδο μεταξύ 50 π.Χ. – 10 μ.Χ. η αλεξανδρινή χειρουργική βιώνει την δεύτερη ακμή της με ηγετική μορφή τον Μέγη από την Σιδώνα της Φοινίκης.

Τέλος, η αλεξανδρινή ιατρική σχολή διατήρησε και κατά τη ρωμαϊκή εποχή αλλά και μεταγενέστερα την εξέχουσα θέση της. Μόνο κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ., οπότε και γίνεται η Ρώμη το κέντρο της ιατρικής, παύει η Αλεξάνδρεια να παίζει πρωταρχικό ρόλο. Ως ανώτερη σχολή παρέμεινε μόνο το Μουσείον της Αλεξάνδρειας έως και την καταστροφή της από τους Άραβες το 643 μ.Χ.

Ρωμαϊκή Περίοδος

Η άσκηση της ιατρικής ξεκινά για τους Ρωμαίους ήδη από τα χρόνια των Ετρούσκων. Κατείχαν μάλλον ικανοποιητικές γνώσεις ανατομίας κάτι που φαίνεται απο τους λατινικούς όρους femur (μηρός), tussis (βηξ), fractura (κάταγμα), fistula (συρίγγιον) που προέρχονται απο την ετρουσκική γλώσσα. Διαθέτουμε επίσης πληροφορίες για την ετρουσική οδοντιατρική η οποία εξυπηρετούσε κυρίως κοσμητικούς σκοπούς. Την πρακτική αυτή κληρονόμησαν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι θέσπισαν και νόμο τον 5ο αιώνα π.Χ. με τον οποίο απαγορευόντουσαν τα χρυσά κτερίσματα στις ταφές πλην των χρυσών οδονιτκών προσθηκών.

Όπως στην Ελλάδα έτσι και στη Ρώμη, η ιατρική ήταν ελεύθερο επάγγελμα ανοιχτό για τον καθένα. Τα ιατρικά μαθήματα μπορούσαν να γίνουν από ιατρό που το επιθυμούσε και εφόσον ο ίδιος δίδασκε τους μαθητές του. Το μάθημα πληρωνόταν σύμφωνα με το συμφωνημένο αντίτιμο ενώ οι φτωχοί μαθητές μπορούσαν να παρακολουθήσουν δωρεάν. Κατά την διάρκεια εξέτασης κάποιου ασθενούς, οι μαθητές βρίσκονταν πάντα στον χώρο του ιατρείου.

Αφαίρεση θραύσματος βέλους από Ρωμαίο στρατιώτη. Τοιχογραφία.

Οι Ρωμαίοι θεραπευτές δεν παρουσίασαν κάποιο αξιόλογο έργο μέχρι και τον 3ο αιώνα οπότε και αντικαταστάθηκαν απο τους γιατρούς, χειρούργους και τις μαίες που ήρθαν απο την Ελλάδα.

Αρχικά η ελληνική ιατρική είχε διαδοθεί στη Ρώμη απο τους σκλάβους πρακτικούς ιατρούς. Ωστόσο ανάμεσα τους υπήρχαν και άτομα με κατώτερης ποιότητας παιδεία, οι οποίοι δημιούργησαν μια αποστρέφεια προς τους ξένους ιατρούς. Ο πρώτος Έλληνας ιατρός στη Ρώμη ήταν ο Αρχάγαθος ο οποίος είχε έρθει απο την Ελλάδα το 219 π.Χ. Λόγω της ικανότητας του στη θεραπεία των τραυμάτων έγινε γρήγορα γνωστός, αλλά σύντομα κάποιες απο τις πρακτικές του δημιούργησαν αποστρέφεια προς το πρόσωπο του και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη.

Η ελληνική ιατρική καθιερώθηκε στη Ρώμη απο τον Ασκληπιάδη (124 π.X. – 56 π.Χ.) ο οποίος άσκησε επίσης και την χειρουργική των τραυμάτων και των οστών. Πρέσβευε οτι ο γιατρός θα πρέπει να θεραπεύει σίγουρα, γρήγορα και ευχάριστα. Έφερε την ελληνική ιατρική ξανά στο προσκήνιο και έδωσε στο επάγγελμα του ιατρού κύρος. Τέλος έθεσε τις βάσεις για τη Μεθοδική Σχολή, η οποία επηρέασε σημαντικά την ιατρική.

Όσον αφορά τη συγγραφή ιατρικών έργων την ρωμαϊκή περίοδο, παλαιότερος είναι ο Κάτων ο τιμητής. Ο Πλούταρχος στους Βίους Παράλληλους αναφέρει οτι ο Κάτων υποψιαζόταν υπερβολικά τους ιατρούς και προέτρεπε το γιο του να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός μαζί τους.

Ο Κικέρων στο έργο του De natura deorum ( Περὶ τῆς φύσεως τῶν Θεῶν) περιγράφει εκτεταμένα τη λειτουργία κάθε οργάνου του σώματος.

Σημαντικότερη πηγή όμως είναι το έργο του Κέλσου ( 2ος αιώνας μ.Χ.) ο ποίος συγκέντρωσε τις γνώσεις της εποχής του σε όλους τους τομείς σε μια εγκυκλοπαίδεια. Απο το έργο αυτό σώζονται μόνο 8 βιβλία, τα οποία αφορούν την ιατρική. Αυτά τα βιβλία μαζί με την Ιπποκρατική Συλλογή και το σύγγραμμα του Γαληνού είναι οι κυριότερες πηγές για την αρχαία ιατρική. Ο Κέλσος ήταν γνωστός και στο Μεσαίωνα, ενώ το έργο του είναι ο πρώτος ιατρικός συγγραφέας της αρχαιότητας που τυπώθηκε.

Βυζαντινή Περίοδος

Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν ότι ήταν οι νόμιμοι συνεχιστές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το ίδιο ίσχυε και με την άσκηση της ιατρικής. Εμπεριείχε βεβαίως και κάποια πρωτότυπα χαρακτηριστικά που προέκυψαν από την επίδραση χριστιανικών και ανατολίτικων στοιχείων. Αυτή η εξέλιξη έλαβε χώρα κατά τους πρώτους αιώνες ζωής της αυτοκρατορίας.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, οδήγησε στην ανάγκη αντιγραφής ιατρικών χειρογράφων ως εγχειρίδια βασικών γνώσεων. Ανάμεσα σε αυτούς που αντιγράφηκαν περισσότερο είναι ο Ιπποκράτης (460-375/51 π.Χ.) και ο Γαληνός (129 - 199 μ.Χ.). Ο Ιπποκράτης προτιμήθηκε ιδιαίτερα διότι στα έργα του έδινε σύντομες και εύκολες οδηγίες. Οι Αλεξανδρινοί λόγιοι του τέλος του 6ου – αρχές 7ου αιώνος, πρόσθεσαν σχόλια στα έργα και των δυο.

Μια από τις πρώτες παραστάσεις της θεραπείας του παραλυτικού. Τοιχογραφία.

Με βάση τα έργα που σώθηκαν οι ερευνητές χώρισαν την παραγωγή χειρογράφων σε δυο περιόδους:

την πρώιμη βυζαντινή και
την μετά την κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες το 643 μ.Χ.

Κατά την πρώτη περίοδο γεννήθηκε η ιατρική εγκυκλοπαίδεια, που λειτούργησε ως μέσο για την μεταβίβαση και διατήρηση των ιατρικών γνώσεων της ύστερης αρχαιότητας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο του Ορειβάσιου, προσωπικού ιατρού του Ιουλιανού, με τίτλο Ιατρικές Συλλογές.

Ο Ορειβάσιος γεννήθηκε το 325 μ.Χ. στην Πέργαμο και σπούδασε ιατρική στην Αλεξάνδρεια. Ακολούθησε δηλαδή τα βήματα του Γαληνού (129 – 199 μ.Χ.) ο οποίος επίσης είχε γεννηθεί στην Πέργαμο. Ο Γαληνός έχει ηγετική θέση στον τομέα της χειρουργικής καθώς πέρα από τις σπουδές του σε Σμύρνη, Κόρινθο και Αλεξάνδρεια, ανέλαβε και για πέντε θητείες την υπηρεσία του ιατρού των μονομάχων. Με αυτόν τον τρόπο εμπλούτισε τις γνώσεις του στη Χειρουργική, τη Διαιτητική και τη Γυμναστική.

Το 356 μ.Χ. ο Ορειβάσιος μπήκε στην προσωπική υπηρεσία του Ιουλιανού και τον ακολούθησε στη Γαλατία μεταξύ των ετών 356 – 361, οπότε και ο Ιουλιανός αναγορεύτηκε αυτοκράτορας και μετέβη στην Κωνσταντινούπολη.

Με το έργο του Ιατρικές Συλλογές ο Ορειβάσιος εισήγαγε την μέθοδο χρήσης των σχολίων προηγούμενων συγγραφέων, μια τακτική που ακολούθησαν ο Αέτιος από την Αμίδα (502 -575) και ο Παύλος από την Αίγινα( 7ος αιώνας). Έγραψε επίσης και άλλα έργα, όπως μια σύνοψη σε εννέα βιβλία του ιατρικού του έργου προς τον γιο του Ευστάθιο ( Σύνοψις προς Εὺστάθιον), καθώς και μια πραγματεία με τίτλο Εὺπόριστα.

Ο Αέτιος γεννήθηκε στις αρχές του 6ου αιώνα και όπως και ο Ορειβάσιος πριν από αυτόν φοίτησε στην Αλεξάνδρεια. Δημιούργησε ένα συγκεντρωτικό έργο με τίτλο Βιβλία ἰατρικὰ ἑκκαίδεκα όπου παραθέτει και δικές του απόψεις και παρατηρήσεις.

Ο Παύλος από την Αίγινα (625 – 690 μ.Χ.) σπούδασε επίσης στην Αλεξάνδρεια. Ασκούσε εκεί την ιατρική όταν η πόλη καταλήφθηκε από τους Άραβες, ενώ κατά τους μετά της κατάκτησης χρόνους, εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από αυτούς. Οι Άραβες μέχρι τότε δεν είχαν καθόλου ιατρική γραμματεία.

Ο Παύλος υποστήριζε ότι οι γιατροί όφειλαν να μεταφέρουν τα εγχειρίδια μαζί τους για να τα συμβουλεύονται άμεσα. Έγραψε την Ιατρική Επιτομή στο 6ο βιβλίο της οποίας ασχολείται με τη χειρουργική, μια πραγματεία που έγινε ευρέως αποδεκτή και επηρέασε την χειρουργική καθ’ όλη τη Βυζαντινή περίοδο.

Στους αιώνες που ακολούθησαν, εμφανίστηκαν παρόμοια εγκυκλοπαιδικά έργα όπως η Ιατρική Επιτομή του Θεοφάνη Χρυσοβαλάντη (10ος αιώνας), όπου συνοψίζονται τα συμπεράσματα των Ελλήνων και των πρώιμων Βυζαντινών ιατρικών συγγραφέων.

Από τον 9ο αιώνα και εξής, συστηματοποιήθηκε η συγγραφή μονογραφιών πάνω σε διάφορα ιατρικά θέματα, με κάποιες να είναι πρωτότυπες, ενώ άλλες όχι.

Ο Θεόφιλος, συγγραφέας του 7ου- 8ου αιώνα, ξεχώρισε για το έργο του στη διάγνωση ασθενειών και προτιμήθηκε εκτεταμένα και μεταγενέστερα.

Η εξέλιξη της ιατρικής, όπως αυτή περιγράφηκε παραπάνω, επηρέασε γενικά την ανάπτυξη της ιατρικής μετέπειτα στη δυτική Ευρώπη. Οι θεωρίες των γιατρών της αρχαιότητας που μεταβιβάστηκαν μέσω τον αντιγραφών και των μελετών έθεσαν τη βάση πάνω στην οποία ασκήθηκε η ιατρική για πολλούς αιώνες και παρά το οτι κάποιες από αυτές απορρίφθηκαν συνέχισαν να επηρεάζουν την πορεία της. Μέχρι το 1540 η ιατρική διεπόταν από τις θεωρίες κυρίως του Γαληνού και του Ιπποκράτη. Ο Γαληνός όμως αμφισβητήθηκε και τελικά απορρίφθηκε ενώ το έργο του Ιπποκράτη συνέχισε να αποτελεί βασικό εγχειρίδιο.

Βιβλιογραφία

K. Pollak, Η ιατρική στην αρχαιότητα: Ελλάδα - Ρώμη - Βυζάντιο: η ιατρική στη βίβλο και το Ταλμούδ, επιμ. Αγγελική Δεληκάρη, Αθήνα 2005.
P. Bouras- Vallianatos, “Contextualizing the Art of Healing by Byzantine Physicians”, Κατάλογος Έκθεσης Life is Short Art Long The Art of Healing in Byzantium 10 Φεβρουαρίου – 16 Απριλίου 2015, Suna and Inan Kiraҫ Foundation Pera Museum.
Vivian Nutton, Ancient Medicine, Routledge, New York 2004
Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ, Θ. Διαμαντόπουλος, A. Hohlweg, Α. Τσελίκας, Ιατρικά Βυζαντινά Χειρόγραφα, επιμ. Θ. Διαμαντόπουλος, Δόμος, Αθήνα 1995.

Δελλή Γεωργία

Πίσω