Η μετάβαση της ιατρικής από την αρχαιότητα στους βυζαντινούς χρόνους

Οι Ρωμαίοι θεραπευτές δεν παρουσίασαν κάποιο αξιόλογο έργο μέχρι και τον 3ο αιώνα οπότε και αντικαταστάθηκαν απο τους γιατρούς, χειρούργους και τις μαίες που ήρθαν απο την Ελλάδα.  

Αρχικά η ελληνική ιατρική είχε διαδοθεί στη Ρώμη απο τους σκλάβους πρακτικούς ιατρούς. Ωστόσο ανάμεσα τους υπήρχαν και άτομα με κατώτερης ποιότητας παιδεία, οι οποίοι δημιούργησαν μια αποστρέφεια προς τους ξένους ιατρούς. Ο πρώτος Έλληνας ιατρός στη Ρώμη ήταν ο Αρχάγαθος ο οποίος είχε έρθει απο την Ελλάδα το 219 π.Χ.  Λόγω της ικανότητας του στη θεραπεία των τραυμάτων έγινε γρήγορα γνωστός, αλλά σύντομα κάποιες απο τις πρακτικές του δημιούργησαν αποστρέφεια προς το πρόσωπο του και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη. 

Η ελληνική ιατρική καθιερώθηκε στη Ρώμη απο τον Ασκληπιάδη (124 π.X. – 56 π.Χ.) ο οποίος άσκησε επίσης και την χειρουργική των τραυμάτων και των οστών. Πρέσβευε οτι ο γιατρός θα πρέπει να θεραπεύει σίγουρα, γρήγορα και ευχάριστα. Έφερε την ελληνική ιατρική ξανά στο προσκήνιο και  έδωσε στο επάγγελμα του ιατρού κύρος. Τέλος έθεσε τις βάσεις για τη Μεθοδική Σχολή, η οποία επηρέασε σημαντικά την ιατρική.

Όσον αφορά τη συγγραφή ιατρικών έργων την ρωμαϊκή περίοδο, παλαιότερος είναι ο Κάτων ο τιμητής. Ο Πλούταρχος στους Βίους Παράλληλους αναφέρει οτι ο Κάτων υποψιαζόταν υπερβολικά τους ιατρούς και προέτρεπε το γιο του να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός μαζί τους. 

Ο Κικέρων στο έργο του De natura deorum ( Περὶ τῆς φύσεως τῶν Θεῶν) περιγράφει εκτεταμένα τη λειτουργία κάθε οργάνου του σώματος.

Σημαντικότερη πηγή όμως είναι το έργο του Κέλσου ( 2ος αιώνας μ.Χ.) ο ποίος συγκέντρωσε τις γνώσεις της εποχής του σε όλους τους τομείς σε μια εγκυκλοπαίδεια. Απο το έργο αυτό σώζονται μόνο 8 βιβλία, τα οποία αφορούν την ιατρική. Αυτά τα βιβλία μαζί με την Ιπποκρατική Συλλογή και το σύγγραμμα του Γαληνού είναι οι κυριότερες πηγές για την αρχαία ιατρική. Ο Κέλσος ήταν γνωστός και στο Μεσαίωνα, ενώ το έργο του είναι ο πρώτος ιατρικός συγγραφέας της αρχαιότητας που τυπώθηκε. 

Βυζαντινή Περίοδος

Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν ότι ήταν οι νόμιμοι συνεχιστές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το ίδιο ίσχυε και με την άσκηση της ιατρικής. Εμπεριείχε βεβαίως και κάποια πρωτότυπα χαρακτηριστικά που προέκυψαν από την επίδραση χριστιανικών και ανατολίτικων στοιχείων. Αυτή η εξέλιξη έλαβε χώρα κατά τους πρώτους αιώνες ζωής της αυτοκρατορίας.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, οδήγησε στην ανάγκη αντιγραφής ιατρικών χειρογράφων ως εγχειρίδια βασικών γνώσεων.  Ανάμεσα σε αυτούς που αντιγράφηκαν περισσότερο είναι ο Ιπποκράτης (460-375/51 π.Χ.) και ο Γαληνός (129 - 199 μ.Χ.). Ο Ιπποκράτης προτιμήθηκε ιδιαίτερα διότι στα έργα του έδινε σύντομες και εύκολες οδηγίες. Οι Αλεξανδρινοί λόγιοι του τέλος του 6ου – αρχές 7ου αιώνος, πρόσθεσαν σχόλια στα έργα και των δυο.

1. την πρώιμη βυζαντινή και

2. την μετά την κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους Άραβες το 643 μ.Χ.

Κατά την πρώτη περίοδο γεννήθηκε η ιατρική εγκυκλοπαίδεια, που λειτούργησε ως μέσο για την μεταβίβαση και διατήρηση των ιατρικών γνώσεων της ύστερης αρχαιότητας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο του Ορειβάσιου, προσωπικού ιατρού του Ιουλιανού, με τίτλο Ιατρικές Συλλογές.

Ο Ορειβάσιος  γεννήθηκε το 325 μ.Χ. στην Πέργαμο και σπούδασε ιατρική στην Αλεξάνδρεια. Ακολούθησε δηλαδή τα βήματα του Γαληνού (129 – 199 μ.Χ.) ο οποίος επίσης είχε γεννηθεί στην Πέργαμο. Ο Γαληνός έχει ηγετική θέση στον τομέα της  χειρουργικής καθώς πέρα από τις σπουδές του σε Σμύρνη, Κόρινθο και Αλεξάνδρεια, ανέλαβε και για πέντε θητείες την υπηρεσία του ιατρού των μονομάχων. Με αυτόν τον τρόπο εμπλούτισε τις γνώσεις του στη Χειρουργική, τη Διαιτητική και τη Γυμναστική.

Το 356 μ.Χ. ο Ορειβάσιος μπήκε στην προσωπική υπηρεσία του Ιουλιανού και τον ακολούθησε στη Γαλατία μεταξύ των ετών 356 – 361, οπότε και ο Ιουλιανός αναγορεύτηκε αυτοκράτορας και μετέβη στην Κωνσταντινούπολη.

Με το έργο του Ιατρικές Συλλογές  ο Ορειβάσιος  εισήγαγε την μέθοδο χρήσης των σχολίων προηγούμενων συγγραφέων, μια τακτική που ακολούθησαν ο Αέτιος από την Αμίδα (502 -575) και ο Παύλος από την Αίγινα( 7ος αιώνας). Έγραψε επίσης και άλλα έργα, όπως μια  σύνοψη σε εννέα βιβλία του ιατρικού του έργου προς τον γιο του Ευστάθιο ( Σύνοψις προς Εὺστάθιον), καθώς και μια πραγματεία με τίτλο Εὺπόριστα.

Ο Αέτιος γεννήθηκε στις αρχές του 6ου αιώνα και όπως και ο Ορειβάσιος πριν από αυτόν φοίτησε στην Αλεξάνδρεια. Δημιούργησε ένα συγκεντρωτικό έργο με τίτλο Βιβλία ἰατρικὰ ἑκκαίδεκα όπου παραθέτει και δικές του απόψεις και παρατηρήσεις.

Ο Παύλος από την Αίγινα (625 – 690 μ.Χ.) σπούδασε επίσης στην Αλεξάνδρεια. Ασκούσε εκεί την ιατρική όταν η πόλη καταλήφθηκε από τους Άραβες, ενώ κατά  τους μετά της κατάκτησης χρόνους, εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από αυτούς. Οι Άραβες μέχρι τότε δεν είχαν καθόλου ιατρική γραμματεία.

Ο Παύλος  υποστήριζε ότι οι γιατροί όφειλαν να μεταφέρουν τα εγχειρίδια μαζί τους για να τα συμβουλεύονται άμεσα. Έγραψε την Ιατρική Επιτομή στο 6ο βιβλίο της οποίας ασχολείται με τη χειρουργική, μια πραγματεία που έγινε ευρέως αποδεκτή και επηρέασε την χειρουργική καθ’ όλη τη Βυζαντινή περίοδο.

Στους αιώνες που ακολούθησαν, εμφανίστηκαν παρόμοια εγκυκλοπαιδικά έργα όπως η Ιατρική Επιτομή του Θεοφάνη Χρυσοβαλάντη (10ος αιώνας), όπου συνοψίζονται τα συμπεράσματα των Ελλήνων και των πρώιμων Βυζαντινών  ιατρικών συγγραφέων.

Από τον 9ο αιώνα και εξής, συστηματοποιήθηκε η συγγραφή μονογραφιών πάνω σε διάφορα ιατρικά θέματα, με κάποιες να είναι πρωτότυπες, ενώ άλλες όχι.

Ο Θεόφιλος, συγγραφέας του 7ου- 8ου αιώνα, ξεχώρισε για το έργο του στη διάγνωση ασθενειών και προτιμήθηκε εκτεταμένα και μεταγενέστερα.

Η εξέλιξη της ιατρικής, όπως αυτή περιγράφηκε παραπάνω, επηρέασε γενικά την ανάπτυξη της ιατρικής μετέπειτα στη δυτική Ευρώπη. Οι θεωρίες των γιατρών της αρχαιότητας που μεταβιβάστηκαν μέσω τον αντιγραφών και των μελετών έθεσαν τη βάση πάνω στην  οποία ασκήθηκε η ιατρική για πολλούς αιώνες και παρά το οτι κάποιες από αυτές απορρίφθηκαν συνέχισαν να επηρεάζουν την πορεία της. Μέχρι το 1540 η ιατρική διεπόταν από τις θεωρίες κυρίως του Γαληνού και του Ιπποκράτη. Ο Γαληνός όμως αμφισβητήθηκε και τελικά απορρίφθηκε ενώ το έργο του Ιπποκράτη συνέχισε να αποτελεί βασικό εγχειρίδιο.

Βιβλιογραφία

•  K. Pollak, Η ιατρική στην αρχαιότητα: Ελλάδα - Ρώμη - Βυζάντιο: η ιατρική στη βίβλο και το Ταλμούδ, επιμ. Αγγελική Δεληκάρη, Αθήνα 2005.  

•  P. Bouras- Vallianatos, “Contextualizing the Art of Healing by Byzantine Physicians”, Κατάλογος Έκθεσης  Life is Short  Art Long The Art of Healing in Byzantium  10 Φεβρουαρίου – 16 Απριλίου 2015,  Suna and Inan Kiraҫ Foundation Pera Museum. 

• Vivian Nutton, Ancient Medicine, Routledge, New York 2004

•  Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ, Θ. Διαμαντόπουλος, A. Hohlweg, Α. Τσελίκας, Ιατρικά Βυζαντινά  Χειρόγραφα, επιμ. Θ. Διαμαντόπουλος, Δόμος, Αθήνα 1995.

Δελλή Γεωργία