Η Νεολιθική περίοδος στην Ελλάδα, Εισαγωγή

Το πέρασμα από την Μεσολιθική στην Νεολιθική στη γεωγραφική περιοχή της Ελλάδας σηματοδοτεί η μετάβαση από το κυνηγητικό και τροφοσυλλεκτικό στάδιο της Μεσολιθικής περιόδου στο παραγωγικό, η οποία χρονολογείται στα 6.800 π.Χ, όπου μπορεί να γίνει λόγος για μόνιμου χαρακτήρα οικισμούς, όπως και για την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Η εξέλιξη της νεολιθικής βάσει της χρονολόγησης, που προτείνει ο Θεοχάρης, είναι δυνατό να διαχωριστεί σε τέσσερις υποπεριόδους: την Προκεραμική ή Ακεραμική φάση, η οποία χρονολογείται στα τέλη της 7ης π.Χ χιλιετίας, της Αρχαιότερης Νεολιθικής φάσης με χρονολόγηση στην 6η π.Χ χιλιετία, στην Μέση Νεολιθική περίοδο στα 5.100 – 4.400 π.Χ και τέλος στην Νεότερη Νεολιθική με χρονολόγηση από τα μέσα της 5ης έως τα τέλη της 4ης π.Χ χιλιετίας. Ωστόσο, στο παρόν άρθρο, αλλά και στα επόμενα που θα ακολουθήσουν, το θέμα της πραγμάτευσης αφορά την αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα, συνεπώς οι περίοδοι που θα μελετηθούν είναι αυτή της ακεραμικής και της αρχαιότερης νεολιθικής.

Τα ζητήματα που θα απασχολήσουν τα άρθρα για τη Νεολιθική περίοδο στην Ελλάδα αφορούν στην μελέτη των σημαντικότερων οικισμών, που συναντώνται κατά την αρχή της νεολιθικής στην Ελλάδα με ιδιαίτερη έμφαση στους εξής τομείς: στους οικισμούς, την κατοίκηση, την οικονομία και κατ’ επέκταση στη γεωργία και κτηνοτροφία, στα ταφικά έθιμα, στην ειδωλοπλαστική, στη κεραμική, και τέλος στην λιθοτεχνία. Το παρόν άρθρο έχει εισαγωγικό χαρακτήρα, με σκοπό να σημειωθεί το στίγμα της περιόδου, αλλά και τη θεματολογία των επικείμενων άρθρων. Οι οικισμοί που θα μελετηθούν και για τις δύο υποπεριόδους της νεολιθικής είναι η Άργισσα Μαγούλα, το Αχίλλειο, το Σουφλί Μαγούλα στην περιοχή της ανατολικής Θεσσαλίας, η Κεφάλα Κρήτης, το Φράγχθι στην Πελοπόννησο, η Νέα Νικομήδεια και το Σέσκλο (χάρτης 1). 

Χάρτης 1: Οι σημαντικότερες θέσεις: Σουφλί Μαγούλα, 

Νέα Νικομήδεια, Άργισσα, Ασφάκα, Οτζάκι, Αχίλλειον, Διμήνι, Σέσκλο, Φράγχθι, Κνωσός.

  Πηγή: χάρτης google maps (οι τοποθεσίες προστέθηκαν από τη γράφουσα)

Η μετάβαση από την Μεσολιθική στη Νεολιθική περίοδο

Ο συγκερασμός των κλιματικών αλλαγών, της έλλειψης τροφής και της απουσίας μόνιμων εγκαταστάσεων, που απέτρεπαν την δημιουργία σταθερών κοινωνικών θεσμών οδήγησαν στη μετάβαση από την Μεσολιθική στη Νεολιθική περίοδο. 

Η αύξηση της θερμοκρασίας και η βροχόπτωση ανεπαίσθητα οδήγησαν στην ανάπτυξη της βλάστησης με συνέπεια την αύξηση των ζώων, αλλά και την δημιουργία δασών σε μεγάλα κυρίως υψόμετρα. Σύμφωνα με παλαιοβοτανολογικές έρευνες η Νεολιθική χαρακτηρίζεται από μεσογειακό κλίμα, δηλαδή βροχερούς και ψυχρούς χειμώνες, ξηρά και θερμά καλοκαίρια, που επιτρέπουν πλέον την μόνιμη εγκατάσταση, εφόσον οι κλιματολογικές συνθήκες είναι ευνοϊκές. Παράλληλα με τις κλιματικές αλλαγές η απουσία επαρκούς ποσότητας τροφής, η οποία έγκειται στην έλλειψη μεγάλων άγριων θηραμάτων, αν αναλογιστεί κανείς, ότι ο κύριος όγκος των διατροφικών αναγκών του ανθρώπου καλύπτονταν,  κυρίως, από το κυνήγι εξαναγκάζουν στην πραγματικότητα σε αλλαγή τρόπου ζωής. 

Ζήτημα καίριας σημασίας αποτελεί η διάδοση του νεολιθικού πολιτισμού στον ελλαδικό χώρο. Έχουν διατυπωθεί θεωρίες σχετικές με το συγκεκριμένο ζήτημα, η επικρατέστερη εκ των οποίων είναι η διάδοση του νεολιθικού πολιτισμού από την Μέση Ανατολή, εφόσον η εξημέρωση των ζώων και των φυτών είναι πρωιμότερη σε σχέση με την Ελλάδα. Ωστόσο, τίθεται, καθώς φαίνεται, ζήτημα κυρίως ερμηνείας, δηλαδή εάν επρόκειτο για άμεση διάδοση, η οποία έγκειται στην μετακίνηση πληθυσμών, ίσως και εποικισμού ή εάν επρόκειτο για έμμεση μετάδοση του πολιτισμού μέσω της μετάδοσης ιδεών και της επικοινωνίας. 

Η δεύτερη θεωρία υποστηρίζει την διττή φύση της εξέλιξης αφενός στον αποικισμό, εφόσον βάσει των αρχαιολογικών ευρημάτων αποδεικνύεται η επαφή μεταξύ των ανθρώπων του ελλαδικού χώρου με άλλες περιοχές, αφετέρου στην ιδιοσυγκρασία των ίδιων των ατόμων, καθώς επίσης και στις κλιματολογικές αλλαγές. Επιπροσθέτως η κλιματολογική και γεωγραφική ταύτιση σχεδόν του ελλαδικού χώρου και της Μέσης Ανατολής, όπως και η μαρτυρία ύπαρξης άγριων φυτών και ζώων στον ελλαδικό χώρο, που στα πλαίσια της νέας οικονομίας εξημερώνονται αποτελεί επιχείρημα των παραπάνω θεωριών. Τέλος, με την τρίτη θεωρία υποστηρίζεται πως η εξέλιξη αυτή δεν είναι απαραίτητο να επαφίεται στον αποικισμό και την διάδοση του πολιτισμού μέσω οποιοδήποτε είδους σχέσεων, αλλά σε μία κοινωνική διαδικασία που συνετελέστηκε στα πλαίσια τοπικών κυρίως παραγόντων. 

____________________________________________________

Βιβλιογραφία

• Γαλλής, Κ., 1996. Ο νεολιθικός κόσμος. Στο: Παπαθανασόπουλος, Γ.A. (επιμ.),  Nεολιθικός Πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα N.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 23 – 37
• Γαλλής, Κ., Ταφικά Έθιμα Στο: Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ),  Nεολιθικός Πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα N.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 1996, 171 -174 
• Θεοχάρης,  Δ.Ρ., 2010, Νεολιθικός Πολιτισμός: Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον Ελλαδικό χώρο, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα.
• Καραλή, Λ., 2011, Νεολιθικός Πολιτισμός: Αναζητώντας ανθρώπινα ίχνη μέσα στο νεολιθικό περιβάλλον Ανατολής και Δύσης, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα.
• Κωτσάκης, Κ., Παραλιακή Περιοχή της Θεσσαλίας, Στο: Παπαθανασόπουλος, Γ.A. (επιμ.),  Nεολιθικός Πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα N.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 49 – 57
• Μαραγκού, Χ., Ειδωλοπλαστική Στο: Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ.),  Nεολιθικός Πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα N.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 1996, 146 – 150 
• Σάμψων, Α., 2014, Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα.
• Τρανταλίδου, Κ., Γεωργία – Κτηνοτροφία – Κυνήγι – Αλιεία, Στο: Παπαθανασόπουλος, Γ. (εκδ),  Nεολιθικός Πολιτισμός στην Eλλάδα, Ίδρυμα N.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα, 1996, 95 – 101

Ιστοσελίδες:

• Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
• Google Maps