Η θρησκευτική ελευθερία γενικά

Η θρησκευτική ελευθερία¹ συνιστά ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα, που διεκδικήθηκαν από τον 16^ο αιώνα μετά τους θρησκευτικούς πολέμους ιδίως στην Ευρώπη. Η έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας διακρίνεται σαφώς από την έννοια της ανεξιθρησκείας, που σημαίνει την αδιαφορία, την «ανοχή» της Πολιτείας έναντι των θρησκειών, που πρεσβεύουν οι πολίτες. Η θρησκευτική ελευθερία έχει θετική διάσταση, ενώ η ανεξιθρησκία ουδέτερη. Συνταγματικά η θρησκευτική ελευθερία συνδέεται με τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Α2 Σ), καθώς και με την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (Α5 Σ).

Ιστορικά, η θρησκευτική ελευθερία²³⁴ ήταν η ελευθερία του ατόμου έναντι επεμβάσεων του κράτους. Στους νεότερους χρόνους ήταν ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα, που διεκδικήθηκαν στον ευρωπαϊκό χώρο, ενώ οι εννοιολογικές προϋποθέσεις της άρχισαν να δημιουργούνται το 16^ο αιώνα, αφενός με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση ως αντίδραση στο δικαίωμα του ηγεμόνα να ορίζει τη θρησκεία των υπηκόων του και αφετέρου με τη διακήρυξη του δικαιώματος του ατόμου να επιλέγει μόνο του και να ασκεί απόλυτα τη θρησκεία της προτίμησής του. Στη διακήρυξη δικαιωμάτων (Bill of rights) του 1776 της Πολιτείας της Virginia και στο άρθρο 16, έχουμε το πρώτο συνταγματικό κείμενο, που αναγνωρίζεται η θρησκευτική ελευθερία. Στη συνέχεια, το 1791, έχουμε τη Πρώτη Τροποποίηση του ομοσπονδιακού Συντάγματος των ΗΠΑ του 1787 και τη γαλλική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη του 1789 (Α10), αν και η τελευταία αναγνώρισε μόνο τη θρησκεία. Σήμερα, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται σε όλα τα Συντάγματα της Ευρώπης⁵. Αυτό καταδεικνύει τη σπουδαιότητά της σε όλη την Ευρώπη, ανεξαρτήτως επίσημης Εκκλησίας και ιστορικών αναλύσεων. Είναι ένα δικαίωμα αναφαίρετο και κατοχυρωμένο συνταγματικά, ατομικό και πλήρες.

Συνταγματική κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας

Άρθρο 13 – Θρησκευτική ελευθερία

1. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός. 2. Kάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. H άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη.O προσηλυτισμός απαγορεύεται. 3. Oι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντί της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας. 4. Kανένας δεν μπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Kράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους.
5. Kανένας όρκος δεν επιβάλλεται χωρίς νόμο, που ορίζει και τον τύπο του.

Στο Σύνταγμά μας, το περιεχόμενο της θρησκευτικής ελευθερίας εμπεριέχει, τόσο την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, όσο και την ελευθερία της λατρείας. Είναι αυτονόητο ότι η θρησκευτική ελευθερία, όπως κάθε ελευθερία δεν είναι ανεξέλεγκτη, ούτε ανεύθυνη, ούτε ασύδοτη. Προϋποθέτει για την ύπαρξή της την ανοχή, όπως προϋποθέτει σε κάθε περίπτωση, κατά την άσκησή της, και το σεβασμότης ελευθερίας των άλλων. Το μόνιμο μέσο της άσκησης⁶ είναι η εμπεριεχόμενη στο δικαίωμα εξουσία με συγκεκριμένη ή αφηρημένη ερμηνεία⁷ του Συντάγματος. Ακόμη, υπό ορισμένες συνθήκες και τη στάθμιση ορισμένων στοιχείων, που η τυχόν παράλειψή τους να συνιστά την αθέμιτη κατάχρηση του ασκούμενου δικαιώματος. Το Σύνταγμα ορίζει ότι η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη (Α13π2 Σ).

Υποκείμενο του δικαιώματος ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και της θρησκευτικής ελευθερίας γενικότερα, είναι κάθε άνθρωπος και όχι μόνο οι έλληνες πολίτες. Η θρησκευτική ελευθερία αναλύεται σε ένα εσωτερικό δικαίωμα, που συνίσταται στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και σε ένα εξωτερικό δικαίωμα τέλεσης λατρευτικών πράξεων, κατά το τυπικό κάθε θρησκείας. Eπίσης, διαχωρίζεται από την ανεξιθρησκεία. Έτσι ανεξιθρησκεία χαρακτηρίζεται η «αδιαφορία», που δείχνει το κράτος απέναντι στις θρησκείες που πρεσβεύουν οι πολίτες του, ουσιαστικά, όμως, ταυτίζεται με την ανοχή του πλουραλισμού θρησκευτικών ή αθεϊστικών πεποιθήσεων, που υφίσταται στην κοινωνία, με παράλληλη όμως προώθηση της επίσημης θρησκευτικής (ή αθεϊστικής) ιδεολογίας⁸. Η θρησκευτική ελευθερία έχει θετικό περιεχόμενο, όχι απλώς ουδέτερο.

Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης περιλαμβάνει τα εξής επί μέρους δικαιώματα:

1.Το δικαίωμα να πρεσβεύει ο καθένας οποιαδήποτε θρησκεία ή δόγμα ή αίρεση ορισμένης θρησκείας ή να είναι άθρησκος ή άθεος.

2.Το δικαίωμα να διακηρύσσει ή να αποκρύπτει τις θρησκευτικές ή άθεες πεποιθήσεις του.

3.Το δικαίωμα να διαμορφώνει, να μεταβάλλει ή να εγκαταλείπει τα θρησκευτικά του πιστεύω.

4.Το δικαίωμα να μην υπόκειται σε άνιση ή δυσμενή μεταχείριση, λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων

5.Το δικαίωμα να μεταδίδει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις με τη δυνατότητα χρήσης όλων των προσφερόμενων από το σύνταγμα μέσων (πχ ελευθερία γνώμης, προφορικής, έγγραφης, δια του τύπου, το δικαίωμα συναθροίσεων και συνεταιρισμού). Να υπογραμμισθεί ότι η παράγραφος 1 του άρθρου 13 είναι μη αναθεωρητέα⁹.

Το δικαίωμα, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 του Συντάγματος είναι δικαίωμα ατομικό, πλήρες δικαίωμα του ατόμου, το οποίο παράγει αγώγιμη και εξαναγκαστή έννομη αξίωση. Για την ύπαρξη και εφαρμογή των ως άνω δικαιωμάτων απαιτείται η θεμελίωση της ελευθερίας ασκήσεως της θρησκείας. Η θρησκεία σύμφωνα με το άρθρο 13 π2 Συντάγματος ασκείται ελεύθερα, καθόσον αφορά τη λατρεία της. Επιτρέπεται δηλαδή τόσο η ατομική όσο και η συλλογική άσκηση του δικαιώματος.

Η θεσμική εγγύηση της θρησκείας αναγνωρίζεται και από την παρ.2 του άρθρου 16 του Συντάγματος, όπου τονίζεται η καλλιέργεια της θρησκευτικής συνείδησης ως μιας από τις βασικότερες αποστολές του κράτους. Άρα, από τον συνδυασμό των δύο άρθρων,  προκύπτει ξεκάθαρα ότι το Σύνταγμά μας εγγυάται τη θρησκεία¹⁰ ως θεσμό.

Αλεβίζος Χρήστος