Η Θρησκευτική Ελευθερία στο σύστημα προστασίας των δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ: οι περιορισμοί της Θρησκευτικής Ελευθερίας

Όπως είναι γενικά παραδεκτό, η θρησκευτική ελευθερία αποτελεί ένα από τα πλέον θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα και ως εκ τούτου τυγχάνει προστασίας τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Ωστόσο, το θεμελιώδες της θρησκευτικής ελευθερίας δεν συνεπάγεται τη δυνατότητα της απεριόριστης άσκησής της από τους φορείς του δικαιώματος αυτού. Η θρησκευτική ελευθερία γνωρίζει δηλαδή περιορισμούς και σταθμίσεις, που είτε ορίζονται ρητά στο κείμενο της ΕΣΔΑ είτε προκύπτουν από την ένταξη του δικαιώματος σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δικαιωμάτων και ελευθεριών, που προστατεύονται τόσο μέσω των εσωτερικών εννόμων τάξεων κάθε κράτους μέλους, όσο και στον ευρύτερο ευρωπαϊκό- ενωσιακό χώρο. Μπορούν να διακριθούν δύο είδη περιορισμών σχετικά με την κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας στις διατάξεις της ΕΣΔΑ: οι γενικοί περιορισμοί (άρθ. 15 ΕΣΔΑ), που τυγχάνουν εφαρμογής σε κάθε δικαίωμα που κατοχυρώνεται στην ΕΣΔΑ, αλλά και ειδικοί περιορισμοί που εφαρμόζονται μόνο επί της θρησκευτικής ελευθερίας (άρθ. 9 παρ. 2 ΕΣΔΑ).

Σχετικά με τους γενικούς περιορισμούς που μπορούν να επιβληθούν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, το άρθρο 15 ΕΣΔΑ ορίζει πως «Σε περίπτωση πολέμου ή άλλου δημόσιου κινδύνου που απειλεί την επιβίωση του έθνους, κάθε Υψηλό Συμβαλλόμενο Μέρος μπορεί να λάβει μέτρα που θα παρεκκλίνουν από τις υποχρεώσεις που του επιβάλλονται από την παρούσα Σύμβαση, στο μέτρο που είναι απολύτως αναγκαίο ενόψει των περιστάσεων, εφόσον αυτά τα μέτρα δεν είναι ασύμβατα με άλλες υποχρεώσεις που επιβάλλονται από το διεθνές δίκαιο». Ο περιορισμός αυτός αφορά σχεδόν όλα τα δικαιώματα που εμπίπτουν στο προστατευτικό πεδίο της ΕΣΔΑ (με εξαίρεση τα άρθρα 2,3,4 παρ. 1 και 7 ΕΣΔΑ). Το άρθρο αυτό στοχεύει στην επίλυση συγκρούσεων μεταξύ τη θρησκευτικής ελευθερίας και του εθνικού συμφέροντος, το οποίο δικαιολογεί άλλωστε περιορισμούς και σε άλλες ελευθερίες που κατοχυρώνονται στο πλαίσιο του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, πρακτικά είναι σχετικά απίθανο να χωρέσει θεμιτός περιορισμός κατά το άρθρο 15: είναι εξαιρετικά δύσκολο να γεννηθούν τέτοιες σοβαρές απειλές του γενικού συμφέροντος, ώστε να δικαιολογούνται περιορισμοί της ελευθερίας σκέψης, συνείδησης και θρησκείας του ατόμου, ενώ σύμφωνα με τα άρθρα 15 παρ. 1 και 53 ΕΣΔΑ τα συμβαλλόμενα μέρη δεσμεύονται να μην περιορίζουν τα δικαιώματα που εγγυάται η ΕΣΔΑ, πέρα από το σημείο που τους επιτρέπουν οι διεθνείς τους υποχρεώσεις. Σημειώνεται πως όσα ευρωπαϊκά κράτη έχουν επικυρώσει το Διεθνές Σύμφωνο για τα Πολιτικά και Ατομικά Δικαιώματα (στην Ελλάδα κυρώθηκε με τον ν.2462/1997) δεν δύνανται να αποκλίνουν από το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ, καθώς σύμφωνα με το άρθρο 18 του Συμφώνου η θρησκευτική ελευθερία απολαμβάνει απόλυτης προστασίας.

Ειδικοί περιορισμοί επί της θρησκευτικής ελευθερίας προβλέπονται στο άρθρο 9 παρ. 2 της ΕΣΔΑ. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, «Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή τωv πεπoιθήσεωv δεv επιτρέπεται vα απoτελέση αvτικείμεvov ετέρωv περιoρισμώv πέραv τωv πρoβλεπoμέvωv υπό τoυ vόμoυ και απoτελoύvτωv αvαγκαία μέτρα, εv δημoκρατική κoιvωvία, δια τηv δημoσίαv ασφάλειαv, τηv πρoάσπισιv της δημoσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή τηv πρoάσπισιv τωv δικαιωμάτωv και ελευθεριώv τωv άλλωv». Οι προϋποθέσεις επομένως που δικαιολογούν περιορισμούς εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων είναι η πρόβλεψη από τον νόμο, η εξυπηρέτηση ενός θεμιτού σκοπού δημοσίου συμφέροντος (ειδικότερα η δημόσια ασφάλεια, η δημόσια τάξη, η υγεία, η ηθική και τα δικαιώματα και οι ελευθερίες των άλλων), αλλά και η συμφωνία του περιοριστικού μέτρου με την αρχή της αναλογικότητας σε μια δημοκρατική κοινωνία. Το ΕΔΔΑ έχει προσδιορίσει εννοιολογικά μέσω της νομολογίας του τους παραπάνω δικαιολογημένους περιορισμούς:

    Α) Η νομολογία έχει ερμηνεύσει την πρόβλεψη από τον νόμο ως εξής: το επίδικο μέτρο πρέπει να έχει ως βάση το εσωτερικό δίκαιο (απόφαση Kruslin), θα πρέπει να εξασφαλίζεται η πρόσβαση του ενδιαφερομένου στον σχετικό νόμο και να είναι σε θέση να προβλέπει τις σχετικές συνέπειες (απόφαση SundayTimes) και η συμβατότητα νόμου με τη δικαιοκρατική αρχή (απόφαση Malone). Στα πλαίσια της ως άνω προβληματικής εντάσσεται και το ερώτημα της συμβατότητας του α.ν. 1672/1939 σχετικά με την ποινικοποίηση του προσηλυτισμού (βλ. σχετικά και την υπόθεση Κοκκινάκης).

    Β) Σχετικά με την ανάγκη εξυπηρέτησης θεμιτού σκοπού, το Δικαστήριο φαίνεται να προσδίδει αρκετά ευρεία έννοια στο δημόσιο συμφέρον (με εξαίρεση τις περιπτώσεις επέμβασης του κράτους σε διαμάχες στο εσωτερικό θρησκευτικών μειονοτήτων- βλ. σχ. απόφαση DivineLightZentrum). Ανάλογη ευρεία διακριτική ευχέρεια φαίνεται να έχει το κράτος και στον τομέα της υγείας (βλ. απόφαση Cha'are Shalom Ve Tsedek), όσο και της ηθικής, δεδομένου μάλιστα του γεγονότος πως δεν υπάρχει κοινή ευρωπαϊκή έννοια της ηθικής, αλλά η έννοιά της διακυμαίνεται ανάλογα με τον χρόνο, τον τόπο, τα προστατευόμενα πρόσωπα και το προστατευόμενο δικαίωμα.

   Γ) Τέλος, όσον αφορά την στάθμιση σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, παρατηρείται πως τα κράτη μέλη απολαμβάνουν ευρύ φάσμα δυνατοτήτων όσον αφορά τις επεμβάσεις τους στην θρησκευτική ελευθερία. Ωστόσο, το περιθώριο εκτίμησής τους φαίνεται να μειώνεται όταν προκύπτουν ζητήματα κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης και γενικότερα συμμετοχής στην άσκηση της κρατικής εξουσίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

· Κ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΥ, Ελευθερία διάδοσης θρησκείας και επικρατούσα θρησκεία

· Α. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Συνταγματικά Δικαιώματα, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2008

· ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ, Π.Δ., Συνταγματικό Δίκαιο-Ατομικά Δικαιώματα, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1991

Παπαϊωάννου Αλεξάνδρα