Η Βυζαντινή Σάμος (Μέρος Β')

Έχοντας παρουσιάσει στο Μέρος Α΄ την ιστορία της Σάμου κατά την Βυζαντινή περίοδο, θα παρουσιάσουμε στο δεύτερο μέρος τα μνημεία του νησιού που σχετίζονται με αυτή. 

1. Χάρτης του νησιού με τις κυριότερες θέσεις

2. Άποψη της βασιλικής του Κάστρου στο Πυθαγόρειο

Στην ίδια περίοδο ανήκει και η βασιλική στο Μετόχι Μισόκαμπου και η βασιλική στην θέση «Παναγίτσα» βόρεια του Πυθαγορείου, στην οποία βρέθηκε και ψηφιδωτό δάπεδο. Επίσης τον 5ο αιώνα χρονολογείται και η μεγάλη βασιλική στο Ηραίο που περιλαμβάνει και βαπτιστήριο και το παλαιοχριστιανικό συγκρότημα στις Θέρμες, το οποίο πέραν από τις εγκαταστάσεις παραγωγής, έχει και μικρό οικισμό και βασιλική. Τέλος στα νότια του νησιού έχουν βρεθεί και μονόκλιτες βασιλικές αυτής της περιόδου όπως αυτές στη θέση του αρχαίου θεάτρου, δυτικά του Κάστρου δίπλα στην παραλία και δυτικότερα στη θέση «Δόντια». 

Προς το τέλος της πρωτοβυζαντινής  περιόδου (6ος – 7ος) χρονολογούνται τα μνημεία στα βόρεια παράλια του νησιού και πρόκειται για το Παλαιομονάστηρο, τη βασιλική της Αγίας Παρασκευής στον Κέδρο και τη μικρή βασιλική που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο Λαζάρου. 

Τον 7ο αιώνα η κατάσταση αλλάζει. Ο συνεχής κίνδυνος αραβικών επιθέσεων αναγκάζει τους κατοίκους να οχυρωθούν και να εγκαταλείψουν τα παράλια.  Θεσμός της εποχής είναι η «αγγαρεία» της καστροκτισίας, όπου όλοι οι κάτοικοι υποχρεώνονται να βοηθήσουν στην οικοδόμηση κάστρων.

Οι παλαιότερες οχυρώσεις του νησιού είναι το Κάστρο Λαζάρου (7ος αιώνας ) και το Κάστρο Λουλούδας ( 10ος αιώνας). Και τα δυο κάστρα έχουν στο εσωτερικό τους από μια βασιλική με πλάγιο κλίτος. 

Τον 13ο αιώνα χτίζονται τρεις απο τις σημαντικότερες βυζαντινές εκκλησίες του νησιού: η Μεταμόρφωση του Σωτήρος πιο γνωστή ως «Παναγία του Ποταμού» στο Καρλόβασι, η Παναγία η Μακρινή στην Καλλιθέα χτισμένη  μέσα σε σπηλιά του Κέρκη και ο Άγιος Γεώργιος στους Δρακαίους. Φαίνεται ότι τον 13ο αιώνα, ο πληθυσμός είχε επιλέξει να κατοικήσει την απόμερη δυτική πλευρά. 

3. Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Ποτάμι Καρλοβάσου

4. Παναγία η Μακρινή

Ο μοναχισμός εμφανίστηκε στο νησί πριν το 889. Η θέση του νησιού σε συνδυασμό με τις απόμερες πλαγιές των βουνών και τις απομονωμένες θέσεις προσέφερε τα ιδανικά κριτήρια για να ανθίσει ο μοναχισμός. Δεν είναι πολλά αυτά που μας σώζονται από την βυζαντινή περίοδο του νησιού, αλλά οι γνώσεις μας είναι αρκετές για την μεταβυζαντινή του περίοδο. Το παλαιότερο μοναστήρι που οικοδομείται το 1566 είναι αφιερωμένο στην Παναγία την Βροντιανή ή Παναγία του Βροντά κοντά στο χωριό Βουρλιώτες στο όρος Καρβούνη. 

5. Η Μονή της Παναγίας Βροντιανής

Άλλες μεγάλες μονές που χτίζονται διαδοχικά μετά την Μονή της Βροντιανής είναι η Μονή της Μεγάλης Παναγίας κοντά στο χωριό Κουμαραδαίοι, η Παναγία η Σπηλιανή πάνω από την σύγχρονη πόλη του Πυθαγορείου, η μονή Τιμίου Σταυρού, η μονή Αγίας Ζώνης κ.α.

6. Η Μονή της Μεγάλης Παναγίας

7. Η Παναγία η Σπηλιανή

Διαβάζοντας κανείς γενικά για την Βυζαντινή περίοδο της Σάμου, ανακαλύπτει ότι είναι ένα νησί που ναι μεν ακολούθησε την ιστορία της αυτοκρατορίας όντας μέρος της, ωστόσο παρουσίασε και την δική της ανεξάρτητη ανάπτυξη. Άφησε παρακαταθήκη μνημεία τόσο κοσμικά όσο και εκκλησιαστικά από διάφορους αιώνες δίνοντας μας την ευκαιρία να δούμε μια ακόμη περίπτωση νησιού μέσα στην Βυζαντινή αυτοκρατορία, πράγμα δύσκολο αν αναλογιστούμε τις εκτεταμένες καταστροφές που έχουν δεχτεί τα νησιά λόγω πειρατών, πολέμων ή φυσικών καταστροφών. Η Σάμος παρουσιάζει μια ποικιλία τόσο στα μνημεία της όσο και στις περιόδους που αυτά αντιπροσωπεύουν. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο η μελέτη της νήσου εν γένει κρίνεται απαραίτητη. 

Βιβλιογραφία

• Βαρβούνης, Μ. Γ., Οι Μονές της Σάμου, εκδόσεις Χελάνδιον, Αθήνα, 2006.
• Καββαδία, Α., (επιμ),Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργος Λυκούργου Λογοθέτη, Υπουργείο Πολιτισμού, 3Η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα, 2008.
• Μαυρίκου Ε. (επιμ), Ταξίδι στο βυζαντινό παρελθόν της Σάμου,  Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων Πολιτισμού και Αθλητισμού, 27Η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Σάμος, 2012.
• Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου Ιωάννης, Η Εκκλησία της Σάμου Από της ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερα, Σιδηρόκαστρο, 1996.
• Τσάκος, Κ., «Συμβολή στην Παλαιοχριστιανική και Πρώιμη Βυζαντινή Μνημειογραφία της Σάμου»,  Αρχαιολογική Εφημερίδα, 1979, 11-25.

Δελλή Γεωργία