Λύσανδρος Καυταντζόγλου. Ο τύπος της βασιλικής ως μέσο προσέγγισης του νεοκλασικισμού στην Ελληνική Ναοδομία

Οι περιπτώσεις της Μεταμόρφωσης στην Αμαλιάπολη και του Ευαγγελισμού στους Καλημεριάνους¹.

Στο άρθρο αυτό  εξετάζονται δύο επαρχιακοί ναοί των οποίων το αρχιτεκτονικό σχέδιο αποδίδεται στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου με σκοπό αφενός να δείξω τον τρόπο με τον οποίο ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής αρχίζει να μεταλλάσσεται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα²  και, αφετέρου,  να επισημάνω τον τρόπο που ο τύπος αυτός (της βασιλικής) αποτελεί έναν ιδανικό καμβά πάνω στον οποίο θα μπουν νεοκλασικές πινελιές και τις τροποποιήσεις που αυτές θα υποστούν ανάλογα με την κατά περιοχή περίπτωση.

"Εργαλείο" μου θα αποτελέσει η παρουσίαση των αρχιτεκτονικών στοιχείων του κάθε ναού και η σύγκρισή τους προκειμένου να οδηγηθώ σε  συμπεράσματα όσον αφορά τον τρόπο που γίνονται αυτές οι τροποποιήσεις ,τον λόγο για τον οποίο γίνονται και ποίος  τελικά αποφασίζει να τις κάνει-ο ίδιος ο αρχιτέκτονας, στις περιπτώσεις  που εξετάζω ο Καυταντζόγλου ή κάποιοι επιβλέποντες μηχανικοί; Πρόκειται για τα ίδια περιοδεύοντα συνεργεία ή για κάποιους «μιμητές»  των αρχιτεκτονικών σχεδίων;

Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο κατά τη γνώμη μου να μιλήσω για τον αρχιτέκτονα Λύσανδρο Καυταντζόγλου τον οποίο οι σύγχρονοί του αποκαλούσαν – όπως αναφέρει ο Δημήτρης Φιλιππίδης - ως «νέο Ικτίνο».

Ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1811 και ήταν γιός του Μερκούριου Καυταντζόγλου και της γαλλικής καταγωγής Fanny Tavernier. Όταν το 1821 ξεσπούν οι διωγμοί και οι σφαγές κατά των Ελλήνων στη Θεσσαλονίκη πηγαίνει στη Μασσαλία. Σε ηλικία 16 ετών (το 1827) θα εγγραφεί στην Ακαδημία του Αγίου Λουκά της Ρώμης  για να σπουδάσει αρχιτεκτονική – την εποχή εκείνη η Ρώμη ήταν κέντρο μαθητείας της αρχιτεκτονικής της Αναγέννησης και των αρχιτεκτονικών ρευμάτων του κλασικισμού που την ακολούθησαν. Το 1830 ολοκλήρωσε τις σπουδές του  και μέχρι το 1836 συμμετέχοντας σε διαγωνισμούς συγκέντρωσε πολλά βραβεία τόσο από τη σχολή του όσο και εκτός αυτής. Για τρία χρόνια ασχολήθηκε με τη μελέτη της γαλλικής αρχιτεκτονικής και περιόδευσε στην Ευρώπη. Στην Αθήνα το 1844 έγινε διευθυντής του Πολυτεχνικού Σχολείου και παρέμεινε στην Ελλάδα ως τον θάνατό του το 1885.  Στο χώρο των δημοσίων κτιρίων ασχολήθηκε με εννέα μείζονα κτίρια μνημειακού χαρακτήρα μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται το Πολυτεχνείο και το Αρσάκειο. Στη ναοδομία εκπόνησε  τα σχέδια ναών, όπως ο Άγιος Κωνσταντίνος Ομονοίας, η Αγία Ειρήνη στην οδό Αιόλου, ο Άγιος Διονύσιος ναός των Καθολικών, η Ευαγγελίστρια και η Παντάνασσα της Πάτρας.

Τα κύρια στοιχεία στα οποία στηρίζει την εκκλησιαστική του αρχιτεκτονική είναι δύο: η λιτότητα και η λογικότητα. Επιλέγει για αυτό τη λογική και την απλότητα του αρχιτεκτονικού τύπου της βασιλικής, την οποία διανθίζει με κλασικιστικά στοιχεία στα οποία βρίσκει μια διττή σημασιολογία: το μήνυμα της Εθνικής παλιγγενεσίας και τη λιτότητα των λατρευτικών χώρων της κλασικής Ελλάδας.

Λύσανδρος Καυταντζόγλου(1811-1885)

Στην επαρχεία εκπόνησε τα σχέδια των δύο ναών που εξετάζω : του ναού που είναι αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και βρίσκεται στους Καλημεριάνους, ένα χωριό της Κύμης Ευβοίας  και του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Αμαλιάπολη που βρίσκεται κοντά στον Αλμυρό Μαγνησίας.

Ο Ευαγγελισμός στους Καλημεριάνους είναι πρωϊμότερος: θεμελιώθηκε το 1848 και αποπερατώθηκε το 1868. Στη χρηματοδότηση εμπλέκονταν ,σύμφωνα με τον Πουλημένο  η εκεί μεταλλευτική εταιρεία λιγνίτη³. Επιγραφή που υπάρχει στο κωδωνοστάσιο αναφέρει την δωρεά χρημάτων από τους κατοίκους των Καλημεριάνων γεγονός που πιστοποιεί με την προφορική επικοινωνία που είχα μαζί του ο εν ζωή γιός του δωρητή του οικοπέδου στο οποίο ανεγέρθη ο ναός Σταμάτιος Μπέης του Ιωάννου(γεννηθείς το 1927). Στην επιγραφή επιβεβαιώνεται το διάστημα των 20 ετών που χρειάστηκε να αποπερατωθεί ο εν λόγω ναός με την αναφορά των ονομάτων του Όθων (Όθων-Φρειδερίκος-Λουδοβίκος 1832-1862) και Γεωργίου του Ά (Γουλιέλμος –Φερδινάνδος-Αδόλφος Γεώργιος 1863-1913). 

Η επιγραφή στο κωδωνοστάσιο στον Ευαγγελισμό (φωτογραφία από προσωπικό αρχείο)

Ο ναός της Μεταμόρφωσης στην Αμαλιάπολη αρχίζει να οικοδομείται το 1857 αντικαθιστώντας παλαιότερο, μικρότερο ναό που υπήρχε στη ίδια θέση (1836) με

χρηματοδότηση της βασίλισσας Αμαλίας (το όνομα της οποίας πήρε το χωριό), όπως υποστηρίζει ο Πουλημένος, αλλά ολοκληρώνεται το 1872, καθώς όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς Στυλιανός και Γεώργιος Τσολάκης  υπήρχε έλλειψη χρημάτων και έπρεπε να συγκεντρωθούν δωρεές από τους κατοίκους⁴.

Και οι δύο ναοί ανήκουν στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο. Πρόκειται για τρίκλιτες βασιλικές με στοές στην πρόσοψη που φέρουν στον όροφο στο δυτικό σκέλος του ναού τον γυναικωνίτη (υπερκείμενος), ο οποίος και στις δύο περιπτώσεις είναι πιόσχημος και εκτείνεται και κατά μήκος των πλάγιων κλιτών του ναού. Τα κλίτη χωρίζονται από κιονοστοιχίες με τέσσερις κίονες. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η σχεδόν απόλυτη ταύτιση των διαστάσεων των δύο ναών και ο τρόπος που εγγράφεται η τρίκλιτη βασιλική  μέχρι το άκρο της αψίδας του ιερού βήματος σε ένα ορθογώνιο με σχέσεις μέσου και άκρου λόγου. Εκεί όπου διαφοροποιούνται είναι στον τρόπο στέγασης .

Ο Ευαγγελισμός είναι μια τρίκλιτη δρομική βασιλική ενώ η Μεταμόρφωση μια σταυροειδής τρουλαία βασιλική με τον τρούλο και τη διασταύρωση των κεραιών μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου κίονα. Όμως η επιλογή αυτού του είδους στέγασης, όπως επισημαίνει ο Πουλημένος και πιστοποιούν οι Στυλιανός και Γεώργιος Τσολάκης⁵ είναι μεταγενέστερη και άσχετη με τον αρχικό σχεδιασμό, αφού η διασταύρωση των κεραιών δεν συμπίπτει με τον άξονα των πλάγιων θυρών που ανοίγονται μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου κίονα στο μέσον του ναού, όπως συμβαίνει στον Ευαγγελισμό. – Στον Ευαγγελισμό η άνοδος στον γυναικωνίτη γίνεται με πλάγιες κλίμακες εξωτερικά του ναού (όπως Αγία Ειρήνη Αιόλου) και με ανάστροφη φορά ως προς την πρόσοψη του. Με ανάλογο τρόπο αλλά με τις κλίμακες εσωτερικά του ναού γίνεται η πρόσβαση στο γυναικωνίτη στην Μεταμόρφωση.

Φωτογραφίες από προσωπικό αρχείο

Και στους δύο ναούς στο ιερό βήμα υπάρχει αψίδα τρίπλευρη εξωτερικά που συνδέεται με μια ιδιότυπη κατασκευή με τη βάση του πύργου του κωδωνοστασίου. Επίσης ,και στους δύο ναούς κιονοστήριχτα πρόπυλα προστατεύουν τις πλάγιες θύρες. – Τοιχοποιία: OEυαγγελισμός είναι χτισμένος με επιμελώς λαξευμένους γωνιόλιθους από τοπικό λίθο (η πέτρα κουβαλήθηκε από την περιοχή Σκαλί και σύμφωνα με τον Σταμάτη Μπέη ,οι λιθοξόοι ήταν Ηπειρώτες με το όνομα Ιωάννου και πιστοποιεί με την αναφορά του στις περιοδεύουσες ‘"κομπανίες"  ή "μπουλούκια" από την Ήπειρο ο αρχιτέκτονας  Γεώργιος Σαρηγιάννης στο κεφάλαιο «ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΥΜΗΣ»).

Ευαγγελισμός και Μεταμόρφωση: τοιχοποιία (φωτογραφίες από προσωπικό αρχείο)

Τα ορθογώνια παράθυρα και οι θύρες  φέρουν επιμελημένη γλυπτή πλαισίωση και λιθανάγλυφους ρόδακες κοινό κόσμημα στα κτίρια της περιοχής, ενώ η αετωματική επίστεψη συνδέεται άμεσα με ανάλογες μορφές πλαισίωσης του Καυταντζόγλου. Στον όροφο στην πρόσοψη υπάρχουν πιο απλά ορθογώνια παράθυρα που  φέρουν επικάλυψη και κυκλικοί φεγγίτες και κυρίως στην Αμαλιάπολη. Ιδιαίτερα επιμελημένη είναι η κατασκευή γείσων και στους δύο ναούς, κατά τα κλασικιστικά πρότυπα ,τα οποία περιτρέχουν τον ναό. Στην Αμαλιάπολη τόσο η τοιχοποιία  κυρίως στο ισόγειο είναι το ίδιο επιμελημένη από υλικά που πάρθηκαν από τη γύρω περιοχή αλλά και πωρόλιθοι που μεταφέρθηκαν  με πλοία Μιτζελιώτικα όπως αναφέρουν  οι Σ. και Γ Τσολάκης ο πρώτος από τους οποίους σε προφορική επικοινωνία που είχα μαζί του μίλησε για Ζαπανιώτες (Ηπειρώτες μαστόρους). Το επίχρισμα στον όροφο αρθρώνεται με παραστάδες στις ακμές των τοίχων ,ενώ πλήρη αετώματα κορυφώνουν  τα άκρα των κεραιών. Τα ανοίγματα, όμως, στην περίπτωση αυτού του ναού προέρχονται από τη ντόπια αρχιτεκτονική παράδοση εκτός από τα δίλοβα ανοίγματα στα άκρα των κεραιών που τα ρωμαϊκά και ρωμανικά τους πρότυπα παρουσιάζονται σύμμικτα.

Συμπεράσματα: αυτό που προκύπτει από τη παρατήρηση και σύγκριση των δύο ναών είναι κατά κύριο λόγο ότι οι ομοιότητες υπερκεράζουν τις διαφορές, διαφορές που οφείλονται κυρίως στην ιδιαιτερότητα της κοινωνίας μέσα στην οποία αυτά διαμορφώθηκαν, τις ανάγκες  των κατοίκων, τα διαθέσιμα υλικά αλλά κυρίως τις απαιτήσεις κάποιων δωρητών (π.χ ο τρούλος στη Μεταμόρφωση προστίθεται το 1970 μετά από παραγγελία δωρητή). Κυρίως στη  Μεταμόρφωση η συνύπαρξη λόγιων και λαϊκότροπων στοιχείων είναι εντονότερη γεγονός που όπως παρατηρεί ο Πουλημένος οφείλεται στην αδυναμία του αρχιτέκτονα να παρακολουθήσει από κοντά την υλοποίηση των έργων του. Δημιουργούνται  έτσι εύλογα ερωτήματα: Α) σχεδιάστηκαν  όντως οι δύο ναοί από τον Καυταντζόγλου; Β) ήταν ο ίδιος παρόν στην υλοποίηση των σχεδίων; Γ) τοπικοί ανώνυμοι αρχιτέκτονες  αντιγράφουν επιλεκτικά στοιχεία από τους ναούς του Καυταντζόγλου και τα εντάσσουν κατά περίπτωση στους ναούς που ανεγείρουν; Στους εν λόγω ναούς δεν υπάρχει επιγραφή ή κείμενο που να αναφέρει το όνομα του Λύσανδρου Καυταντζόγλου.  Στον Ευαγγελισμό, στην επιγραφή που βρίσκεται στο κωδωνοστάσιο  πολύ αμιδρά ξεχωρίζει εγχάρακτο το όνομα του αρχιτέκτονα – ο αρχιτέκτων Γ. ΜΙΛΙΟΣ γεγονός που μπορεί να αποδεικνύει είτε απλά τη "συμβουλευτική" συμβολή του Καυταντζόγλου (όπως έκανε και στον Άγιο Ανδρέα Πατρών) είτε την όντως αντιγραφή των Καυταντζόγλιων στοιχείων από άλλους αρχιτέκτονες. Ο Πουλημένος απορρίπτει την τελευταία αυτή εκδοχή επισημαίνοντας ότι κάτι τέτοιο αποκλείεται ,αφού η χρονική συγκυρία της εμφάνισης των λόγιων στοιχείων στα επαρχιακά μνημεία είναι σχεδόν ταυτόχρονη με τη χρησιμοποίησή τους από τον Καυτατζόγλου στα πρότυπα και υποστηρίζει ότι υπήρχαν σχέδια του Καυταντζόγλου που είχαν εκπονηθεί ειδικά για τους επαρχιακούς ναούς τα οποίο υλοποιούσαν με κάποιες διαφορές κατά περιοχή τα συνεργεία που στην περίπτωση που εξετάζω μπορεί να ήταν και το ίδιο περιοδεύον Ηπειρώτικο ‘’μπουλούκι’ ’καθώς η χρονική περίοδος κατά την οποία θεμελιώνονται οι δύο ναοί απέχει ελάχιστα χρονικά. Σαφώς από την εξέταση των δύο ναών  παρατηρούμε πέρα από τη διάδοση, εκούσια ή ακούσια, των λόγιων στοιχείων της ναοδομίας του Λυσάνδρου Καυταντζόγλου στην Ελλαδική επαρχία και τον τρόπο που ο τύπος της βασιλικής μεταλλάσσεται για να ανταποκριθεί  στις απαιτήσεις μιας εποχής που όπως περιγράφει ο Μ.Χατζηδάκης χαρακτηρίζεται από μια γενική τάση αναδρομής στις αυθεντικές  ορθόδοξες "αρχαίες" πηγές.

Επί κατακλείδι παρατηρώντας  στην επαρχία τόσο την Μεταμόρφωση όσο και τον Ευαγγελισμό  αλλά και τους άλλους ναούς που χτίζονται διαπιστώνουμε την αλήθεια πίσω από αυτό που τόσο γραφικά διατύπωσε στο λόγο του στη θεμελίωση του Αγίου Κωνσταντίνου  το 1871 ο ίδιος ο Καυταντζόγλου ότι κάθε αρχιτεκτόνημα φέρει τα διακριτικά του χρόνου και του τόπου που το γέννησαν.