Μια προσέγγιση του όρου «Εκκλησία» εξ απόψεως Εκκλησιαστικού Δικαίου (Α’ ΜΕΡΟΣ)

Της Ελένης Παλιούρα

 

1.Εισαγωγικά στοιχεία

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμος κατά την εισήγηση του στην Ιεραρχία τον Οκτώβριο του 2016 διατύπωσε την άποψη ότι η αφετηρία της συζήτησης παντός εκκλησιαστικού προβληματισμού  είναι η εννοιολογική προσέγγιση του όρου Εκκλησία, καθώς και η προσέγγιση του σκοπού και της αποστολής της. Η Εκκλησία αποτελείται από δύο στοιχεία: ένα ακίνητο και αμετάβλητο, δηλαδή το δόγμα, και ένα μεταβαλλόμενο, την ποιμαντική πράξη¹.

Το εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου Εκκλησία, που είναι πολυδιάστατο, απαντά στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και στο αρχαίο ελληνικό δημόσιο δίκαιο με τη σημασία της συνέλευσης του λαού². Με τη διαμόρφωση και διάδοση του χριστιανισμού, όμως, ο όρος Εκκλησία άρχισε να αποκτά τη σημερινή του σημασία, που είναι το σύνολο ομοδόξων Χριστιανών³. Τα πρωτοχριστιανικά χρόνια η Εκκλησία ταυτιζόταν με τη συγκέντρωση των χριστιανών σε ένα ορισμένο μέρος, με απώτερο σκοπό τη σωτηρία της ψυχής τους⁴, πράξη που συμβόλιζε την υπόστασή τους ως προέκταση του σώματος του Χριστού (Christus prolongatus). Αξιοσημείωτο είναι ότι στην Παλαιά Διαθήκη πραγματοποιείται από τους Εβδομήκοντα αντιστοίχιση του όρου Εκκλησία με τον εβραϊκό όρο qahal⁵, χρησιμοποιείται δε 96 φορές, ενώ στην Καινή Διαθήκη χρησιμοποιείται 114 φορές. Η διαφοροποίηση που υπάρχει έγκειται στο ότι στην Παλαιά Διαθήκη ο όρος Εκκλησία χρησιμοποιείται περιγράφει τη συνάθροιση των χριστιανών για οποιοδήποτε λόγο, όχι μόνο θρησκευτικό, ενώ στην Καινή Διαθήκη τη συγκέντρωση των χριστιανών ως του λαού του νέου Ισραήλ⁶.

Η Εκκλησία, περιέχει στο εννοιολογικό της δύο επιμέρους υποδιαιρέσεις, τη θριαμβεύουσα και τη στρατευόμενη Εκκλησία, τα αποβιώσαντα μέλη της δηλαδή και τα εν ζωή ευρισκόμενα. Το γεγονός αυτό έχει πρακτική σημασία στην εκκλησιαστική ποινή του μεγάλου αφορισμού ή αναθέματος, η οποία μπορεί να επιβληθεί ή να ανακληθεί, ακόμη και όταν το μέλος της Εκκλησίας, στο οποίο έχει επιβληθεί, δε βρίσκεται εν ζωή⁷.  

Παρά την αρχική της ενότητα, η Εκκλησία υπέστη εσωτερικές κρίσεις αρχικά, λόγω των πολυάριθμων αιρέσεων που εμφανίστηκαν. Ενδεικτικά, στη Δ’ Οικουμενική Σύνοδος που συνεκλήθη το έτος 451 μ.Χ. στη Χαλκηδόνα αντιμετωπίστηκε το ζήτημα του μονοφυσιτισμού⁸. Απειλή της ενότητα της Εκκλησίας αποτέλεσε το σχίσμα, που είναι ουσιαστικά η διασάλευση της ενότητας της Εκκλησίας, όπως εκφράζεται μέσα από μια ορισμένη εκκλησιαστική αρχή, με τη σύσταση ή την ένταξη σε μια ήδη οργανωμένη θρησκευτική κοινότητα⁹, καθώς και η παρασυναγωγή, η διοικητική απομάκρυνση δηλαδή από τον επιχώριο Επίσκοπο¹⁰.

2.ΚΧΕΕ και ν.4301/2014

Η χρήση ενός όρου που αποτελεί αντικείμενο και της εκκλησιολογίας σε ένα πολιτειακό νομοθέτημα παρέχει αφορμή για περαιτέρω διερεύνηση των λέξεων που είναι θρησκευτικά χρωματισμένες τουλάχιστον κατά τη χρήση τους στην καθημερινή πρακτική σε ένα κανονιστικό κείμενο της πολιτειακής δικαιοταξίας. Ως προς τον όρο Εκκλησία, ενδιαφέρον παρουσιάζει η μεταφορά του στον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος (που είναι πολιτειακό νομοθέτημα), όπου η τελευταία αναφέρεται ως θείον καθίδρυμα με κεφαλή τον Ιησού Χριστό¹¹. Η έννοια του θείου καθιδρύματος υπάρχει από τα πρωτοχριστιανικά χρόνια, ο τρόπος δε με τον οποίο πραγματωνόταν η αντίληψη σχετικά με το εννοιολογικό περιεχόμενό του προκαλούσε προβλήματα διοικήσεως στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ιδίως μετά το διαχωρισμό του χριστιανισμού από τον ιουδαϊσμό (στην αρχή ο χριστιανισμός θεωρούνταν αίρεση του ιουδαϊσμού, γεγονός που διαφαίνεται και από το ότι, όταν ο Απόστολος Παύλος βρέθηκε σε διένεξη με τους Ιουδαίους, ουδείς έκανε λόγο για νέα θρησκεία αλλά για «αίρεση των Ναζωραίων»¹²). Η άρνησή τους να λαμβάνουν όρκο, να στρατεύονται, να προσφέρουν θυσίες στους θεούς του αυτοκράτορα και να λαμβάνουν δημόσιες υπηρεσίες αποτελούν εύλογα παραδείγματα της στάσης των χριστιανών απορρέουσα από την αντίληψη της Εκκλησίας ως «θείου καθιδρύματος». Από αυτή την αντίληψη προέρχεται η πολιτική θεολογία της Εκκλησίας, όπως διαμορφώθηκε στη διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου, σχετικά με τη θεία προέλευση της εξουσίας, η οποία χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των διωγμών ερμηνευμένη από τους Ρωμαίους υπέρ της θείας προέλευσης της ρωμαϊκής εξουσίας¹³.

Άλλο παράδειγμα μεταφοράς του όρου Εκκλησία σε πολιτειακό νομοθέτημα είναι το άρθρο 12¹⁴ του ν. 4301/2014¹⁵. Εκκλησία, λοιπόν, είναι η συνένωση τουλάχιστον τριών θρησκευτικών νομικών προσώπων της ίδιας θρησκείας (το εν λόγω νομοθέτημα εισάγει δύο νέες μορφές νομικής προσωπικότητας, το θρησκευτικό νομικό πρόσωπο και το εκκλησιαστικό νομικό πρόσωπο), η οποία έχει ως χαρακτηριστικό της επισκοπική, συνοδική ή άλλη κεντρική δομή, διαθέτει κανονισμό σύμφωνα με τις επιταγές του οποίου καθορίζεται και η λειτουργία της, και η διοίκησή της υλοποιείται με ατομικό ή συλλογικό τρόπο από όργανα που αναδεικνύονται διαμέσου εκλογής ή διορισμού. Η επωνυμία του νομικού προσώπου του άρθρου 12 ν.4301/2014 φέρει απαραιτήτως τη φράση «Εκκλησιαστικό Νομικό Πρόσωπο», ενώ προβλέπεται για τις θρησκευτικές κοινότητες που στερούνται των ως άνω αναφερόμενων κριτηρίων, ή και νομικής προσωπικότητας, η δυνατότητα προσθήκης του όρου «Εκκλησία» στην επωνυμία τους, υπό την προϋπόθεση της μη αντιποίησης της επωνυμίας των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων. 

Η αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου αναφέρει ότι η χρήση του όρου Εκκλησία πραγματοποιείται υπό το στενή, νομική της προσέγγιση ως ένα σύνολο πιστών όλου του φάσματος του πληρώματός της (κληρικοί, λαϊκοί, μοναχοί), το οποίο σύνολο πιστών ακολουθεί το ίδιο δόγμα και συγκροτεί μία αυτοτελή θρησκευτική κοινότητα με ενιαία νομική οργάνωση¹⁶. Ο νόμος 4301/2014, λοιπόν, δεν έχει σκοπό να επιληφθεί εκκλησιολογικών ή δογματικών ζητημάτων¹⁷. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η χρήση του όρου Εκκλησία δε στερείται θρησκευτικού χρωματισμού, εφόσον αναφέρεται σε θρησκευτικές κοινότητες, υπάρχει, ωστόσο, ένας διαχωρισμός της κανονικής προσέγγισής της, που δεν αφορά ένα πολιτειακό νομοθέτημα¹⁸, από την αμιγώς διοικητική της χροιά.

-----------------------------------------