Μήδεια (Μέρος Β'): Εικονογραφία και Ερμηνεία

Ο μύθος της Μήδειας, καθώς και τόσοι άλλοι, αποτελούσαν πηγή έμπνευσης για τους ζωγράφους, κοσμούσαν τα αγγεία τους με παραστάσεις που αναφερόταν σε αυτούς. Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία προσπάθεια προσέγγισης των αγγείων που παρατέθηκαν στον πρώτο μέρος αυτή την φορά από άποψη τεχνικής και εικονογραφίας, όπως και τυπολογίας.

Εικόνα 1:

Πρόκειται για μία ερυθρόμορφη υδρία. Στο κέντρο βρίσκεται ένας λέβητας με τρίποδο πάνω από την φωτιά στο εσωτερικό του οποίου βράζει ένα κριάρι. Αριστερά φαίνεται η γερασμένη μορφή του Πελία που περιμένει να γίνει ξανά νέος, κρατά σκήπτρο, έχει άσπρα μαλλιά μακριά και γένια λόγω της ηλικίας του, φορά χιτώνα και ιμάτιο, δίπλα του η Μήδεια που γυρνά προς το μέρος του προφανώς για να του απευθύνει τον λόγο έχοντας σηκωμένο το αριστερό της χέρι με το οποίο προσθέτει ένα συστατικό στη χύτρα, ενώ το ανασηκωμένο δεξί της χέρι στρέφεται προς τον Πελία, φορά κεντημένο ιμάτιο και χιτώνα. Στη δεξιά πλευρά βρίσκεται γονατισμένος ο Ιάσωνας και τοποθετεί ξύλα στη φωτιά βοηθώντας τη σύζυγό του. Υπάρχει μία γυναικεία μορφή πιθανότατα μία από τις κόρες του Πελία φορά και αυτή ιμάτιο και χιτώνα, με το δεξί της χέρι φαίνεται να χαιρετά τον πατέρα της πιθανότατα, ενώ παράλληλα κοιτάζει και τον Ιάσωνα που τοποθετεί ξύλα στην φωτιά.

Εικόνα 2:

Πρόκειται για μία αρχαϊκή υδρία του Ζωγράφου της Κοπεγχάγης. Στο κέντρο της σύνθεσης πάνω από μία μεγάλη φωτιά βρίσκεται ένας τρίποδας με έναν λέβητα. Αριστερά βρίσκεται η Μήδεια η οποία κρατά στο αριστερό της χέρι ένα κύπελλο με βότανα και με το δεξί της χέρι ρίχνει τα βότανα στον λέβητα. Φοράει χιτώνα και ιμάτιο, τα μαλλιά της συγκρατεί μία φαρδιά ταινία. Επίσης στο αυτί της διακρίνεται σκουλαρίκι. Δεξιά στέκεται ο Ιάσωνας γερασμένος. Έχει κοντά λευκά μαλλιά, με ελάχιστη γενειάδα, φορά χιτώνα και μανδύα στηριγμένος σε μία βακτηρία σήμα της μεγάλης ηλικίας σε συνάρτηση βέβαια με τα λευκά κοντά μαλλιά. Από την κίνηση που κάνει με το δεξί του χέρι είναι σα να προστάζει τη Μήδεια να τελειώσει τα μαγικά της, ώστε να γίνει ξανά νέος. Στο λέβητα φαίνεται ένα κριάρι το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για την τελετή. Πάνω από τις μορφές υπάρχουν τα ονόματα των δύο μορφών ΜΗΔΕΙΑ και ΙΑΣΟΝ αριστερά και δεξιά αντίστοιχα. Το μόνο διακοσμητικό στοιχείο που παρατηρείται είναι ο μαίανδρος ο οποίος διακόπτεται από το διακοσμητικό στοιχείο του σταυρού στο κάτω μέρος του αγγείου. Για τα μαλλιά και τα γένια του Ιάσονα χρησιμοποιείται λευκό επίθετο χρώμα με σκοπό να τονιστεί η ηλικία του.

Εικόνα 3:

Πρόκειται για έναν ελικωτό αττικό ερυθρόμορφο κρατήρα, ο οποίος αποδίδεται στο ζωγράφο του Τάλω. Στο μέσο τη εικονιστικής σύνθεσης μπροστά από τον ιερό πλάτανο της Κρήτης όπου ο Δίας είχε σμίξει με την Ευρώπη, φαίνεται ο Τάλως τον οποίο κρατούν οι Διόσκουροι. Το σώμα του Τάλω είναι γυμνό, με επίθετο λευκό χρώμα που οφείλεται στη γυμνότητα, αλλά και στην μη ανθρώπινη φύση του, τα μαλλιά του είναι κοντά, η απόδοση του σώματος είναι φυσιοκρατική και τα μέρη αυτού αρκετά τονισμένα σε σχέση με τις υπόλοιπες μορφές. Οι δύο Διόσκουροι είναι έφιπποι, είναι στεφανωμένοι μάλλον από κλαδί ελιάς, φορούν χλαμίδα και έναν πλούσια διακοσμημένο χιτωνίσκο. Ο Πολυδεύκης αριστερά φαίνεται πως έχει αφιππεύσει το άλογό του, ενώ ο Κάστορας παραμένει έφιππος. Αριστερά φαίνεται η Μήδεια με ανατολίτικη ενδυμασία, η οποία φαίνεται να κρατά πυξίδα με τα βότανά της μαζί με τρεις αργοναύτες που παρακολουθούν τα τεκταινόμενα. Στην κάτω δεξιά πλευρά του αγγείου φαίνεται μία γυναικεία μορφή πιθανότατα η Ευρώπη ή προσωποποίηση της Κρήτης η οποία φορά χιτώνα, η κόμμωσή της είναι κοντή, και φαίνεται να παρακολουθεί τα όσα συμβαίνουν με ένα έντονα αρνητικό μορφασμό. Στην πάνω δεξιά πλευρά του αγγείου παρακολουθούν την σκηνή οι δύο θεότητες της θάλασσας ο Ποσειδώνας ο οποίος κρατά με το δεξί του χέρι την τρίαινα, είναι γενειοφόρος και στη κεφαλή του φέρει στεφάνι. Πίσω του βρίσκεται η Αμφιτρίτη η οποία με το δεξί της χέρι κάνει μία κίνηση που φανερώνει την έκπληξη, ίσως και την συμπόνιά της, είναι στεφανωμένη και εκείνη. Οι μορφές είναι σε όψη τριών τετάρτων. Στο λαιμό του αγγείου φαίνεται ο Διόνυσος περιστοιχισμένος από την συνοδεία του που χορεύουν υπό τους ήχους του αυλού.

Εικόνα 4:

Πρόκειται για έναν καλικωτό ερυθρόμορφο κρατήρα, αποδίδεται στο ζωγράφο του Policoro. Αποτελεί σπάνιο εικονογραφικό θέμα η φυγάδευση της Μήδειας με τους φτερωτούς δράκους μετά τη δολοφονία των παιδιών της. Στο κέντρο της σκηνής φαίνεται η Μήδεια πάνω στο άρμα που τραβούν δύο φτερωτοί δράκοι. Η ενδυμασία της Μήδειας είναι ανατολίτικη, στο δεξί της χέρι κρατά ραβδί με σκοπό να «ζέψει» - ελέγξει τους φτερωτούς δράκους. Γύρω από εκείνη και τους χρυσούς στην όψη δράκους υπάρχουν ακτίνες επίσης χρυσού χρώματος πράγμα που υποδηλώνει την βοήθεια του παππού της Ήλιο, ίσως και την νοερή παρουσία του. δεξιά και αριστερά του άρματος υπάρχουν δύο φτερωτές μορφές, οι οποίες από ψηλά παρακολουθούν τα όσα διαδραματίζονται, καθώς και την έξοδο της Μήδειας από την σκηνή. Δεξιά πάνω στον βωμό κείτονται νεκρά τα παιδιά της, ενώ ο Ιάσωνας σε στάση θρήνου βρίσκεται  πάνω από τα παιδιά του και θρηνεί για τον χαμό τους. Ο Ιάσωνας φορά χιτώνα και ιμάτιο, ενώ τα μαλλιά του είναι λευκά (λευκό επίθετο χρώμα) για να φανούν τα γηρατειά του. επίσης δεξιά και αριστερά υπάρχουν δύο ανδρικές μορφές η αριστερή είναι γενειοφόρος, με κοντά μαλλιά, φορά μονάχα ιμάτιο και κοιτάζει τη σκηνή του θρήνου, ενώ η δεξιά μορφή είναι αγένειος, έχει φέρει το δεξί του χέρι στο μέτωπό του ένδειξη θρήνου, ίσως και φόβου, φορά επίσης ιμάτιο. Αριστερά κοντά στον βωμό υπάρχουν ένα πρόβατο και ένα αγγείο.

Εικόνα 5:

Πρόκειται για μία ερυθρόμορφη απουλική λήκυθο, αποδίδεται στο ζωγράφο του Ιξίωνα. Η σκηνή δείχνει τη Μήδεια να σκοτώνει το ίδιο της το παιδί με ένα μαχαίρι. Η Μήδεια έχει ανατολίτικη ενδυμασία, τα μαλλιά της είναι μαζεμένα και υπάρχει ένα είδος κοσμήματος γύρω από το κεφάλι της, φορά σκουλαρίκι όπως και περιδέραιο. Με το δεξί της χέρι κρατά το μαχαίρι ενώ με το αριστερό το κεφάλι του γιου της, ώστε να καταφέρει να τον σκοτώσει. Ο γιος της φαίνεται να απλώνει το αριστερό του χέρι προς την μητέρα του μία στάση που δείχνει παράκληση, με το δεξί του χέρι πιάνει αυτό της μητέρας του που ακουμπά στο κεφάλι πιθανότατα προσπαθώντας να ξεφύγει. Το παιδί φορά χιτώνα. Την σκηνή πλαισιώνουν δύο λευκοί κίονες και ένας επίσης λευκός ημικίονας πάνω στον οποίο στέκει μία μορφή.

Εικόνα 6:

Πρόκειται για έναν απουλικό κρατήρα που βρέθηκε στον τάφο ενός πολεμιστή. Η εικονογραφική παράσταση του συγκεκριμένου αγγείου είναι επηρεασμένη κατά πάσα πιθανότητα από το θέατρο. Σε αυτή εικονίζονται οι περιπέτειες της Μήδειας που αφορούν την εκδίκηση κατά του Ιάσωνα όπου περιλαμβάνεται η δολοφονία των παιδιών τους, της Κρέουσας και η φυγή της. Στο μέσον της εικονογραφικής σύνθεσης φαίνεται το παλάτι του βασιλιά Κρέοντα, το οποίο απεικονίζεται με τη βοήθεια του θριγκού ενός ναΐσκου. Στο εσωτερικό βρίσκεται ο γέροντας βασιλιάς Κρέοντας ο οποίος βάζει το δεξί του χέρι πάνω από το κεφάλι τραβώντας τα μαλλιά του ως ένδειξη απελπισίας του αφήνοντας να του πέσει το σκήπτρο του, ενώ με το αριστερό του χέρι προσπαθεί να συγκρατήσει την θυγατέρα του. υπάρχει επιγραφή με το όνομα ΚΡΕΩΝ, ενώ για την κόρη του η επιγραφή ΚΡΕΟΝΤΕΙΑ. Η Κρεόντεια πέφτει κάτω από τον θρόνο δηλητηριασμένη από τα δώρα της Μήδειας, τον πολυτελή πέπλο και το χρυσό στεφάνι. Πάνω αριστερά σύμφωνα με την επιγραφή υπάρχει γυναικεία μορφή με το όνομα ΜΕΡΟΠΗ η μητέρα της Κρέουσας που πιθανότατα θρηνεί για αυτό που συμβαίνει φέρει το δεξί της χέρι στο κεφάλι, πίσω της βρίσκεται και ο παιδαγωγός της Κρέουσας συγκλονισμένος και εκείνος από τα όσα συμβαίνουν ενώ τον ακολουθεί μία γυναικεία μορφή που τον βαστάζει μάλλον πρόκειται για κάποια δούλη. Η ενδυμασία του παιδαγωγού είναι πιο απλή από εκείνη των υπόλοιπων μορφών. Δεξιά βρίσκεται όπως μαρτυρά η επιγραφή ο μεγαλύτερος αδελφός της Κρέουσας ο Ιππότης (ΙΠΠΟΤΗΣ). Προσπαθεί να βγάλει από το κεφάλι της αδελφής το δηλητηριασμένο στέμμα, πίσω του βρίσκεται μία γυναικεία μορφή μεγάλης ηλικίας που και εκείνη δείχνει απελπισμένη με τα όσα συμβαίνουν. Στην κατώτερη ζώνη του αγγείου φαίνεται η Μήδεια με ανατολίτικη ενδυμασία να έχει πιάσει από τα μαλλιά έναν από τους γιους της έτοιμη να τον σκοτώσει, το άλλο της παιδί φαίνεται να προστατεύεται μάλλον από κάποιον στρατιώτη. Στο κέντρο βρίσκεται το άρμα με τα φίδια όπου έστειλε ο θεός Ήλιος, παππούς της Μήδειας, και μία ανδρική μορφή με δύο αναμένες δάδες η οποία αποδίδεται στον ΟΙ[Σ]ΤΡΟ(Σ) η προσωποποίηση της οργής. Από την δεξιά πλευρά ο Ιάσωνας σπεύδει εξαγριωμένος ελπίζοντας ότι θα σώσει το παιδί του, φέρει δόρυ και σπαθί. Από ψηλά παρακολουθούν τα γεγονότα ο Ηρακλής μαζί με την θεά Αθηνά στην πάνω δεξιά πλευρά του αγγείου, η θεά Αθηνά κρατά το κράνος της στο δεξί της χέρι και στο αριστερό το δόρυ με την ασπίδα. Ο Ηρακλής κρατά τόξο. Αριστερά βρίσκονται οι Διόσκουροι.

Εικόνα 7:

Πρόκειται για ανάγλυφο με παράσταση της Μήδειας και των δύο Πελιάδων. Η Μήδεια σχεδιάζει να εκδικηθεί τον Πελία για το κακό που προξένησε στον άνδρα της πείθοντας τις κόρε του να τον τεμαχίσουν και έπειτα να βράσουν τα κομμάτια του με την πρόφαση ότι ήταν ο μοναδικό τρόπος να γίνει ξανά νέος ο πατέρας τους. Στη σκηνή βρίσκεται η Μήδεια η οποία έχει ανατολίτικη ενδυμασία και κρατά το δοχείο με τα «φάρμακά» της, μάλλον πρόκειται για πυξίδα. Δεξιά βρίσκονται οι κόρε του Πελία η μία σε στάση τέτοια που φαίνεται πως βρίσκεται σε περισυλλογή, ακουμπά το δεξί της χέρι στο πρόσωπο και με το αριστερό της στηρίζει το δεξί. Η δεύτερη κόρη είναι σκυφτή πάνω από τον λέβητα.

Η ερμηνεία...

Κρίνοντας κανείς από τον μύθο και αργότερα από τις εικονογραφικές παραστάσεις θα μπορούσε να ερμηνεύσει το φαινόμενο της μαγείας ως αντίδραση στην επιβολή του ανδρικού φύλου επί του γυναικείου. Η μαγεία είναι ο μόνο τρόπος, όπως φαίνεται, για μία γυναίκα να εκφράσει και ακόμη περισσότερο να πράξει τα όσα επιθυμεί χωρίς ενδοιασμούς, άσχετα με το αν αυτή η πρακτική στις πλείστες των περιπτώσεων δημιουργεί προβλήματα όχι μόνο στις ίδιες, αλλά και στους οικείους τους. Η μαγεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για σκοπούς κοινωφελείς, αλλά δίδεται έμφαση σε εκείνους που έχουν σκοπό μονάχα να προξενήσουν κακό προς ικανοποίηση κάποιου αισθήματος εκδίκησης, όπως άλλωστε φαίνεται και από το μύθο της Μήδειας.

Ο συγκεκριμένος μύθος δεν είναι τόσο δημοφιλής όσο άλλοι, όπως για παράδειγμα οι άθλοι του Ηρακλή. Ο συγκεκριμένος πέρα από έμπνευση για την εικονογράφηση των αγγείων αποτέλεσε και έμπνευση για τους συγγραφείς πράγμα το οποίο είχε άμεσο αντίκτυπο και στη ζωγραφική τέχνη.

Ο Ευριπίδης στο έργο του Πελιάδε ανατρέπει την εξέλιξη του μύθου πράγμα που φαίνεται και στην εικονογραφία. Το κριάρι που ουσιαστικά αποτελεί σήμα της υπερνίκησης του θανάτου από όντα θνητά, από τους ανθρώπους στο έργο του πεθαίνει και καταργείται το θαύμα της ανάστασης. Με την ομώνυμη από την άλλη πλευρά τραγωδία του ιδίου ειδικά από τα Διονύσια του 431 π.Χ η Μήδεια στιγματίζεται. Το γεγονός ότι σκοτώνει τα ίδια της τα παιδιά την καθιστά ως την κατεξοχήν γυναικεία φιγούρα βαρβαρότητας στην αττική αγγειογραφία και γενικότερα στην τέχνη. Σε αυτό μπορεί να συγκλίνει και το γεγονός ότι μέχρι τότε η ενδυμασία της Μήδειας δεν διέφερε από αυτή των άλλων γυναικείων μορφών (εικόνα 2), αλλά από το 431 π.Χ εμφανίζεται μονάχα με ανατολίτικη ενδυμασία (εικόνα 3) σήμα της μιαρότητάς της λόγω των αποτρόπαιων εγκλημάτων που προξένησε.

Κυρίαρχο ρόλο στην εικονογραφία έχουν δύο σκηνές. Η πρώτη σκηνή είναι αυτή της δολοφονίας των παιδιών, η οποία συναντάται τόσο συχνά λόγω του αποτρόπαιου του εγκλήματος που διέπραξε. Συνακόλουθο αυτής της σκηνής είναι και η φυγάδευσή της με τη βοήθεια του θεού Ήλιου με το άρμα με τους φτερωτούς δράκους που ωστόσο δεν εμφανίζεται απαραίτητα με την σκηνή της δολοφονίας κάθε φορά. Η δεύτερη σκηνή είναι αυτή της χειραγώγησης των θυγατέρων του Πελία όπου η Μείδια προσπαθεί να τις πείσει να κόψουν τον πατέρα τους σε κομμάτια και έπειτα να τον βράσουν στη χύτρα για να γίνει ξανά νέος (εικόνα 7).

Βιβλιογραφία