Ο Χριστιανισμός στην καθημερινή ζωή: όψεις των μολυβδοβούλλων (Μέρος Α΄)

2016-05-10 18:47

Το σφράγισμα των εγγράφων γινόταν με τη χρήση πηλού ή κεριού. Στα ρωμαϊκά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ο μόλυβδος η χρήση του οποίου στη συνέχεια γενικεύθηκε. Το μολύβι ήταν φθηνό, μαλακό και ανθεκτικότερο του κεριού, ωστόσο δεν ήταν το μοναδικό μέταλλο που χρησιμοποίησαν οι Βυζαντινοί για την κατασκευή σφραγίδων. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε ο άργυρος και ο χρυσός, έτσι με βάση το υλικό κατασκευής έχουμε μολυβδόβουλλα, αργυρόβουλλα, αλλά και τα χρυσόβουλλα των αυτοκρατόρων. Σφραγίδες εκτός από τον αυτοκράτορα και λαϊκούς ή κληρικούς αξιωματούχους μπορούσε να διαθέτει ο καθένας.

Η μελέτη των σφραγίδων αυτών ή όπως αλλιώς είναι γνωστή της βυζαντινής σιγιλλογραφίας, έχει οδηγήσει στη γνώση όχι μόνο του τρόπου κατασκευής και χρονολόγησής τους αλλά και στην επιμέρους κατηγοριοποίησή τους με βάση το εικονογραφικό και επιγραφικό τους περιεχόμενο. Η κατηγοριοποίηση που συνήθως ακολουθείται είναι αυτή των Zacos και Veglery, βάση ωστόσο θα δοθεί στις εικονογραφικές σφραγίδες θρησκευτικού περιεχομένου.

Πρόκειται για σιγίλλια που φέρουν πρόσωπα ή σκηνές που σχετίζονται με τη χριστιανική θρησκεία (Χριστός, Θεοτόκος, Άγιοι και λοιπές ευαγγελικές σκηνές). Τα θέματα αυτά είναι πολύ συχνότερα από τα μη θρησκευτικά και συναντώνται σε όλες τις εποχές, πλην της εικονομαχικής περιόδου. Κατά την εικονομαχία οι παραστάσεις αυτές απαγορεύθηκαν και αντικαταστάθηκαν με σταυρούς, σταυρόσχημα μονογράμματα ή επικλήσεις, η χρήση των οποίων έκτοτε γενικεύθηκε. Ανάμεσα στις δύο φάσεις της εικονομαχίας τα θρησκευτικά θέματα επανήλθαν σε περιορισμένο βαθμό. Μετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων (843) η χρήση των εικονογραφικών θεμάτων αποκαταστάθηκε σταδιακά ώστε κατά την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας να υφίσταται μια πλήρη καλλιτεχνική και θεματολογική τους άνθιση.

Ένα από τα πιο αγαπημένα και συχνότερα εικονογραφικά θέματα αποτελεί η Παναγία. Μέχρι την εικονομαχία (726) η Θεοτόκος απεικονιζόταν με δύο κυρίως τρόπους: σε όρθια στάση ή σε προτομή. Αρκετά συχνά συνοδεύεται από το Βρέφος που είναι τοποθετημένο μπροστά της εντός μεταλλίου ή το κρατά στο αριστερό της χέρι. Η εικόνα αρκετές φορές φέρει συμπληρωματικά διακοσμητικά στοιχεία όπως σταυρούς, αστέρια, δέντρα ή και επιγραφές. Κατά το διάστημα 787 – 814 τα σύμβολα αυτά αντικαταστάθηκαν από σταυρόσχημες επικλήσεις εκατέρωθεν της Παναγίας (=ΘΕΟΤΟΚΕ ΒΟΗΘΕΙ). Η οριστική αναστήλωση των σφραγίδων οδήγησε στην καθιέρωση της απεικόνισης της Παναγίας στις πατριαρχικές σφραγίδες. Η εκκλησιαστική έδρα και η ιστορία της πόλης οδηγούσαν πολύ συχνά σε συγκεκριμένη θεματογραφία.

Εικόνα 1: Σφραγίδα με την προτομή της Παναγίας που φέρει τον Χριστό

σε μετάλλιο στο στήθος και αστέρια εκατέρωθέν της στην πρόσθια όψη.

Αδιάγνωστο κιβωτιόσχημο μονόγραμμα στην οπίσθια όψη. (Μέσα 6ου αι.)

Για παράδειγμα οι θεοσεβέστατοι πρεσβύτεροι και εκκλησιέκδικοι της Αγίας Σοφίας επιλέγουν το πρόπλασμα του ναού ενώ εκατέρωθεν αυτού υπάρχει ο κτήτωρ Ιουστινιανός Α΄ και η Θεοτόκος, ως προστάτιδα της Πόλεως. Αντίστοιχα οι μητροπολίτες Αθηνών χρησιμοποιούν την Παναγία Αθηνιώτισσα. Κατά την εποχή των Μακεδόνων αυτοκρατόρων το θέμα αποκτά περισσότερη εικονογραφική ποικιλία. Εκτός από τους προαναφερθέντες τύπους έχουμε την Παναγία ένθρονη ή σε όρθια σε στάση τριών τετάρτων με τα χέρια υψωμένα προς το Θεό. Το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της περιόδου είναι η απομίμηση των τύπων της μεγάλης ζωγραφικής. Η Παναγία κατ’ ενώπιων που κρατά το μετάλλιο του Χριστού χρονολογείται στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα ενώ η Παναγία δεόμενη και πάλι συνοδευόμενη με το μετάλλιο με το Βρέφος ανήκει σε τύπο του δεύτερου μισού του ίδιου αιώνος.

Εικόνα 2: Σφραγίδα της Άννας Κομνηνής Δούκαινας (12ος αιώνας)

με την μορφή της Παναγίας Οδηγήτριας

Εκτός από την Παναγία στις βυζαντινές σφραγίδες συναντάται και ο Χριστός αν και λιγότερο συχνά. Το θέμα αυτό υφίσταται και κατά την προεικονομαχική περίοδο αλλά στα χρόνια της Μακεδονικής δυναστείας συναντάται κυρίως στις αυτοκρατορικές σφραγίδες ως Χριστός Παντοκράτωρ ή ως Χριστός Εμμανουήλ. Στις Πατριαρχικές σφραγίδες ο Χριστός παρουσιάζεται σπάνια διότι, όπως προειπώθηκε, καθιερώθηκε η απεικόνιση της Παναγίας.

Εικόνα 3: Μολύβδινη Σφραγίδα Μιχαήλ Γ΄(843-867)

με την μορφή του Χριστού Παντοκράτορος στην πρόσθια όψη.

Οι παραστάσεις επί των σφραγίδων δεν περιορίζονται στα δύο σημαντικότερα πρόσωπα του Χριστιανισμού. Αν και σπανιότερα τόσο πριν όσο και μετά την Εικονομαχία έχουμε πολυπρόσωπες απεικονίσεις. Το μικρό μέγεθος των σφραγίδων περιόρισε αυτού του είδους τις συνθέσεις. Πιο συχνά συναντάμε την Σταύρωση, τον Ευαγγελισμό, την Βάπτιση ή και την Κοίμηση της Θεοτόκου. Σπανιότερες σκηνές αποτελούν η Εις Άδου Κάθοδος και η Λίθος. Οι περισσότερες από αυτές τις σκηνές χρονολογούνται στη Μέση και Ύστερη βυζαντινή περίοδο χωρίς αυτό βέβαια να αποτελεί κανόνα.

Τα θρησκευτικά θέματα συμπληρώνονται από προσωπογραφίες των Αγίων αλλά και του ανεικονικού θέματος του Σταυρού ενώ η χριστιανική επιρροή φαίνεται και στα σταυρόσχημα μονογράμματα και στο επιγραφικό τους περιεχόμενο. Περισσότερη ανάλυση για αυτά θα γίνει στο δεύτερο μέρος.

Βιβλιογραφία

Κολτσίδα – Μακρή, Ιωάννα, Βυζαντινά Μολυβδόβουλλα Συλλογής Ορφανίδη-Νικολαΐδη Νομισματικού Μουσείου Αθηνών, Τετράδια Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης, 4, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα, 1996.
Πέννα, Βάσω, Εικονογραφικά Βυζαντινών Μολυβδοβούλλων: ο Αυτοκράτορας, η Εκκλησία, η Αριστοκρατία, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τόμος Κ΄, Αθήνα, 1999, σ. 261 – 274.
Πέννα, Βάσω, Η Απεικόνιση της Θεοτόκου στα νομίσματα και τα Μολυβδόβουλλα, Βασιλάκη Μαρία (επιμ.), στο: Μήτηρ Θεού: Απεικονίσεις της Παναγίας στη Βυζαντινή Τέχνη, ΕΚΔ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2000, σ. 209 - 217.
Τσουγκαράκης, Δημήτρης, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Σφραγιδογραφία, Εκδόσεις Κανάκη: Αθήνα, 1999.
Cheynet, Jean-Claude, Sceaux de la Collection Zacos sa rapportant aux provinces orientales del’ Empire Byzantine, Bibiotheque Nationale de France, Paris, 2001.