Ο Κούρος του Παλαικάστρου (Μέρος Α'): Ο χώρος και το ιερό (;)

Ο Κούρος του Παλαικάστρου πρόκειται για ένα μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα, που χρονολογείται κατά την μινωική περίοδο και ήρθε στο φως στις ανασκαφές κοντά στο χωριό Παλαίκαστρο Σητείας στην Κρήτη κατά τα έτη 1987, 1988, και 1990. Πρόκειται για ένα αγαλμάτιο σκαλισμένο σε ελεφαντόδοντο με εξαιρετική απόδοση των φυσιοκρατικών στοιχείων και ύψους 50 εκ. και πλάτους 18,5 εκ (Εικ. 1). Στα υλικά κατασκευής συμπεριλαμβάνονται ο χρυσός,  οφίτης, ορεία κρύσταλλος και ξύλο, με προσθήκη χρώματος αιγυπτιακής προέλευσης. Το όνομα προέρχεται από την στάση του αγάλματος, όρθια στάση με προτεταμένο το αριστερό πόδι. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για αντικείμενο λατρευτικής σημασίας με επιρροές από την Αίγυπτο. 

Εικ. 1: Ο Κούρος του Παλαικάστρου

Σημαντική είναι η εξέταση του ευρήματος στον χώρο και το χρόνο προκειμένου να αποδοθούν με όσο περισσότερη ακρίβεια το κοινωνικό και θρησκευτικό πλαίσιο στο οποίο ανήκει ο Κούρος. Αρχικά, η πόλη του Παλαικάστρου βρίσκεται στο ανατολικό μέρος της Κρήτης και πρόκειται για μια λιμενική εγκατάσταση (Εικ.2). Ανασκαφές ξεκίνησαν ήδη από το 1902, ενώ κορυφώθηκαν κατά τις περιόδους 1962 – 63, 1986 – 2003 ενώ συνεχίζονται μέχρι και σήμερα 2011 – 2016. Οι έρευνες έφεραν στο φως μια μεγάλη μινωική πόλη, τμήμα της οποίας είναι ακόμη θαμένο, ενώ κτήρια βρίσκονται στις ακτές, αλλά και κάτω από τη θάλασσα (Εικ. 3). Σημαντικές πληροφορίες τόσο για την πόλη όσο και για την κοινωνία και θρησκεία αντλούνται από το Ιερό κορυφής της περιοχής στο όρος Πετσοφάς. Το ανακτορικό κέντρο της πόλης δεν έχει βρεθεί. Τα νεκροταφεία και τα λατομεία της πόλης βρέθηκαν σε κοντινή απόσταση. Η πόλη χρονολογείται περίπου από το 2300 – 1150 π.Χ. Σε μεταγενέστερη περίοδο (περίπου 800 π.Χ. – 200 μ.Χ.) οικοδομείται το ιερό του Δία, σηματικό κέντρο της Αρχαίας Κρήτης, γνωστό ως το ιερό του Δικταίου Διός. 

Εικ.2: Αρχαιολογικός χώρος Παλαικάστρου

Ο Κούρος αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της ανασκαφής. Συνολικά βρέθηκαν 60 θραύσματα χρυσού ελάσματος, 27 θραύσματα ελεφαντόδοντου και 3 τμήματα χρωστικής ουσίας αιγυπτιακού μπλε στα οποία ήταν προσκολλημένα μικροσκοπικά χρυσά διασκάρια, καθώς επίσης και 5 θραύσματα από οφίτη και ορεία κρύσταλλλο (προερχόμενα από τμήμα του κεφαλιού και τα μάτια). Τμήματα του Κούρου βρέθηκαν σε ένα μεγάλο χώρο, ο οποίος ονομάστηκε «Πλατεία», καθώς και στην είσοδο και στο εσωτερικό του κτηρίου 5 και συγκεκριμένα στο δωμάτιο 2. Τον 15ο αιώνα π.Χ. (ΥΜ ΙΒ) εκδηλώθηκε μεγάλη πυρκαγια καταστρέφοντας τμήματα της πόλης προξενώντας καταστροφές τόσο στα κτήρια όσο και στον Κούρο. Οι αρχαιόλογοι προσπαθώντας να κατανοήσουν τον λόγο για τον οποίο το άγαλμα βρέθηκε σε τόσα κομμάτια και σε διαφορετικά σημεία, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι θα ήταν πολύ δύσκολο μια έκρηξη (λόγω της πυρκαγιάς) να είχε τέτοιο αποτέλεσμα, καθώς τμήματα του Κούρου είχαν καεί σε διαφορετικό βαθμό. Το τελικό συμπέρασμα αναφέρει ότι πιθανόν κάποιος «πέταξε» το αγαλμάτιο προς τα έξω κρατώντας το από τα πόδια, εξηγώντας έτσι τα διαφορετικά τμήματα στους τρεις χώρους και τους διαφορετικούς βαθμούς καταστροφής. 

Εικ. 3: Κάτοψη τμήματος της πόλης του Παλαικάστρου

Ένα αστικό ιερό; Ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μελέτη πραγματοποιήθηκε στους χώρους που βρέθηκε ο Κούρος. Πιθανολογείται ότι η δυτική πτέρυγα του Κτηρίου 5 και συγκεκριμένα τα δωμάτια 1, 2 και 13 αποτελούσαν ένα είδος αστικού ιερού με αυτόνομη λειτουργία (Εικ. 4). Έξω από τη θύρα υπήρχαν λίθινα θρανία, ενώ σε σωζόμενους λιθόπλινθους από το βόρειο τοίχο, εντοπίστηκε χαραγμένα σύμβολα από διπλούς πελέκεις (δείγμα θρησκευτικής λειτουργίας). Το εσωτερικό των δωματίων ήταν απλό. Στο δάπεδο βρέθηκαν τμήματα κόκκινου κονιάματος πάνω από τις λίθινες πλάκες. Ενώ στο δέυτερο δωμάτιο (βρέθηκαν τα τμήματα του Κούρου) στο δάπεδο βρέθηκε ένα λάκκος καλυμμένος με πλάκες. Λίγα αντικείμενα βρέθηκαν στους χώρους αυτούς, κάποια από αυτά ήταν ένας αμφορέας, ένα κύπελλο και ένας ογκόλιθος από πράσινο οφίτη. Τέλος, στο δωμάτιο 13 βρέθηκαν αποθηκευτικά αγγεία, πιθανόν να χρησίμευαν κατά την διάρκεια τελετουργικών πρακτικών. Επιπλέον, δείγματα αρχιτεκτονικής σχετικά με την σημαντικότητα του χώρου είναι τα τρία σκαλοπάτια από την Πλατεία προς το κτήριο, οι θύρες επικοινωνίας προς το κτήριο 5 είχαν σκόπιμα φραχθεί με λιθοδομή, ενώ τέλος η θύρα του δωματίου 2 ήταν διαπλατυμένη με στόχο την καλύτερη ορατότητα από την Πλατεία. 

Εικ. 4: Κάτοψη Κτηρίου 5 (με αστερίσκους απεικονίζονται οι θέσεις που βρέθηκε ο Κούρος)

Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι μετά την καταστροφή μόνο αυτή η πτέρυγα επαναλειτούργησε ενώ τα υπόλοιπα 18 δωμάτια δεν χρησιμοποιούνται. 

Στο δεύτερο μέρος, θα ακολουθήσει η λεπτομερής ανάλυση του Κούρου, καθώς και αναφορές στις πρακτικές συντήρησης.  

Βιβλιογραφία για τις ανασκαφές του Παλαικάστρου:

• C. Knappett and T. Cunningham, “Palaikastro Block M. The Proto- and Neopalatial Town”, (London 2012), BSA Supplementary volumes no. 47.
• J. A. MacGillivray and J. M. Driessen, “Minoan Settlement at Palaikastro,” in P. Darcque and R. Treuil (eds.), L’habitatégéenpréhistorique [BCH Supplement 19] (Paris 1990) 395-412.
• J. A. MacGillivray and L. H. Sackett, “Recent Excavations at Palaikastro 1986-1994: Prominent Problems and Possible Solutions,” BICS 40(1995) 256-258.
• J. A. MacGillivray, L. H. Sackett, J. Driessen, and D. Smyth, “Excavations at Palaikastro, 1986,” BSA 82(1987) 135-154.
• J. A. MacGillivray, L. H. Sackett, J. Driessen, C. F. MacDonald, and D. Smyth, “Excavations at Palaikastro, 1987,” BSA 83(1988) 259-282.
• J. A. MacGillivray, L. H. Sackett, J. Driessen, and D. Smyth, “Excavations at Palaikastro, 1988,” BSA 84(1989) 417-445.
• J. A. MacGillivray, L. H. Sackett, J. Driessen, A. Farnoux, and D. Smyth, “Excavations at Palaikastro, 1990,” BSA 86(1991) 121-147
• J. A. MacGillivray, L. H. Sackett, and J. M. Driessen, “Excavations at Palaikastro, 1994 and 1996,” BSA 93(1998) 221-268
• J. A. MacGillivray, L. H. Sackett, and J. M. Driessen, Palaikastro: Two Late Minoan Wells [BSA Supplementary Volume 43] (London 2007)
• L. H. Sackett, M. R. Popham, and P. M. Warren, “Excavations at Palaikastro VI,” BSA 60(1965) 248-315
• L. H. Sackett and M. R. Popham, “Excavations at Palaikastro VII,” BSA 65(1970) 203-242.
• J. Driessen, “The Dismantling of a Minoan Hall at Palaikastro (Knossians Go Home?),” in P. P. Betancourt, V. Karageorghis, R. Laffineur, and W.-D. Niemeier (eds.), MELETEMATA: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as He Enters His 65th Year [Aegaeum 20] (Liège/Austin 1999) 227-236.
• L. H. Sackett, «Ο Κούρος του Παλαικάστρου», Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρψν και Απαλλοτριώσεων. (Αθήνα 2006). σ. 6-12.
• M. Boyd, I. K. Whitbread, and J. A. MacGillivray, “Geophysical Investigations at Palaikastro,” BSA 101(2006) 89-134
• M. Devolder, “From the Ground Up: Earth in Minoan Construction. The Case of Building 5 at Palaikastro,” Aegean Archaeology 8(2005-2006) [2009] 65-80.
• M. N. Tod, W. L. H. Duckworth, and R. M. Dawkins, “Excavations at Palaikastro II,” BSA 9(1902-03) 274-387.
• T. Cunningham “In the Shadows of Kastri: An Examination of Domestic and Civic Space at Palaikastro (Crete),” in R. Westgate, N. Fisher, and J. Whitley (eds.), Building Communities: House, Settlement and Society in the Aegean and Beyond [BSA Studies 15] (London 2007) 99-109.