Ο ν.4301/2014: Οι διατάξεις για την οργάνωση της νομικής μορφής των Θρησκευτικών Κοινοτήτων και των ενώσεών τους στην Ελλάδα

της Μάρθας Τσαρίδη, Δικηγόρου ΔΣΘ,

ΜΔΕ Εκκλησιαστικού Δικαίου, LLM International Commercial Law (Brunel University),

Συμβούλου στο Rythmisis 

*Τμήμα της διπλωματικής της εργασίας που υποστηρίχθηκε τον Οκτώβριο του 2018. 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στη θεωρία και στη νομολογία έχει καθιερωθεί η χρήση του όρου “εκκλησιαστικά νομικά  πρόσωπα”, ο οποίος αποδίδεται σε μια ιδιαίτερη κατηγορία δημόσιων νομικών προσώπων ή αλλιώς νομικών προσώπων “διφυούς” χαρακτήρα[1], τα οποία “δρούν άλλοτε στο θρησκευτικό πεδίο και άλλοτε στο πεδίο όπου εκδηλώνεται η λειτουργία της πολιτικής εξουσίας” ή διαφορετικά ασκούν περιοριστικά ρυθμιστικές αρμοδιότητες (δημόσια εξουσία)”[2]. Σε αυτά τα διφυή νομικά πρόσωπα, ανήκουν τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου της ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι Ισραηλιτικές Κοινότητες και οι Μουσουλμανικές Κοινότητες. Η Ελληνική έννομη τάξη, σεβόμενη πανανθρώπινα δικαιώματα όπως το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, της ελεύθερης έκφρασης των θρησκευτικών πεποιθήσεων, της θρησκευτικής αυτονομίας, του συνεταιρίζεσθαι, οφείλει να προστατεύει και να προβλέπει ίση μεταχείριση σε όλα τα θρησκεύματα και τις εκκλησίες.

Αυτή ήταν η πρόθεση του Ν.4301/2014[3], να υπάρξει μια πιο ορθολογική και συστηματοποιημένη οργάνωση των μορφών νομικής προσωπικότητας των θρησκευτικών οργανισμών της επικράτειας. Οι διατάξεις του νόμου εκσυγχρονίζουν αφενός, ορισμένως, το απαρχαιωμένο θεσμικό πλαίσιο της θρησκευτικής ελευθερίας, αφετέρου συνεισέφεραν εν μέρει στην ενδυνάμωση της εκκλησιαστικής αυτοδιοικήσεως και στην προστασία της εκκλησιαστικής περιουσίας.

Στην Ελλάδα είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται τέτοια συστηματική προσπάθεια συνολικής ρύθμισης του προβλήματος πέρα από αποσπασματικές και γενικόλογες ρυθμίσεις που αφορούν ειδικά την Καθολική Εκκλησία της Ελλάδας[4], χωρίς ωστόσο να επιλύονται τα προβλήματα διαχρονικά.

Προς αυτό το σκοπό, λοιπόν, κατευθυνόμενος ο νόμος θέλησε να δημιουργήσει ένα νέο τύπο νομικού προσώπου, που να σέβεται την ιδιαιτερότητα της φύσεως και της αποστολής των θρησκευτικών φορέων[5]. Με αυτό τον τρόπο οι εκκλησίες και τα θρησκεύματα δε θα υποχρεώνονταν πλέον στην επιλογή ενός από τους υπάρχοντες τύπους νομικής προσωπικότητας, αλλά θα έχουν τη δυνατότητα απόκτησης νέας μορφής νομικής προσωπικότητας “θρησκευτικού” χαρακτήρα, η οποία εξυπηρετεί αμιγώς τους σκοπούς τους και προσιδιάζει στην ιδιόμορφη φύση τους.

Από το δικαίωμα της θρησκευτικής αυτονομίας και ειδικότερα της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι, χάριν θρησκευτικών σκοπών, απορρέει και η αξίωση των θρησκευτικών κοινοτήτων απέναντι στο κράτος για αναγνώριση νομικής προσωπικότητας. Πράγματι, η αναγνώριση νομικής προσωπικότητας βρίσκεται στον πυρήνα της πραγμάτωσης του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας, υπό τη συλλογική του διάσταση, καθώς είναι ζωτικής σημασίας για την ικανότητα μιας θρησκευτικής κοινότητας να λειτουργεί ως ένα οργανωμένο σύνολο εντός της εθνικής έννομης τάξης, καθώς συνδέεται άμεσα με την απόκτηση περιουσίας και την ενεργητική και παθητική νομιμοποίηση της[6][7].

Σε κάθε περίπτωση, ενόψει του ότι σειρά νομικών ενεργειών δύνανται να υλοποιηθούν μόνο από συσταθέντα νομικά πρόσωπα, η απόκτηση της νομικής προσωπικότητας  πρέπει να μην περιέχει αποκλεισμούς και διακρίσεις, αλλά να είναι μία διαδικασία γρήγορη, διαφανής και δίκαιη.

Ως προς τη διάρθρωσή του ο Ν. 4301/2014 αποτελείται συνολικά από 56 άρθρα, εκ των οποίων τα πρώτα δεκαοκτώ ρυθμίζουν το νομικό καθεστώς των θρησκευτικών κοινοτήτων στην ελληνική επικράτεια. Πιο αναλυτικά: το πρώτο άρθρο προσεγγίζει εννοιολογικά τη θρησκευτική κοινότητα,  τα άρθρο δύο έως δώδεκα εισάγουν τις νέες μορφές νομικής προσωπικότητας για τις ενώσεις των θρησκευτικών κοινοτήτων, με επακόλουθες προβλέψεις για τη διοικητική τους διάρθρωση, τη διάλυση και τον κανονισμό λειτουργίας τους, το δέκατο τρίτο άρθρο συνιστά ex lege απόδοση νομικής προσωπικότητας σε ορισμένες Εκκλησίες, με έμφαση στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στην Ελλάδα, το δέκατο τέταρτο άρθρο προβλέπει δημιουργία ηλεκτρονικού μητρώου νομικών προσώπων και θρησκευτικών λειτουργών, το δέκατο πέμπτο άρθρο αναγνωρίζει ικανότητα διαδίκου στις μη έχουσες νομική προσωπικότητα θρησκευτικές κοινότητες, το δέκατο έκτο άρθρο οριοθετεί το πεδίο εφαρμογής του νομοθετήματος, το δέκατο έβδομο άρθρο ορίζει τεκμήριο ‘γνωστής” θρησκείας και τέλος το δέκατο όγδοο άρθρο ρυθμίζει περιουσιακά ζητήματα.

Όσον αφορά τη δομή της εργασίας, περιλαμβάνει εισαγωγή, συμπέρασμα και εκτυλίσσεται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο γίνεται μια αναδρομή στο θεσμικό πλαίσιο της νομική προσωπικότητα των θρησκευτικών οργανισμών που ίσχυε πριν την θεσμοθέτηση του Ν. 4301/2014. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μέρος γίνεται μια συνοπτική παρουσία του Ν.4301/2014 στα 18 πρώτα άρθρα του. Στο τρίτο μέρος, ακολουθεί  αναφορά των συνταγματικά αμφιλεγόμενων ρυθμίσεων που αξίζουν προσοχής και προβληματισμού, καθώς και αναφορά θεωρητικών προσεγγίσεων, και  στο τέταρτο μέρος αναφέρεται η νομολογιακή πρακτική μέχρι σήμερα με βάση την Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών “ΝΟΜΟΣ”. Τέλος, στο συμπέρασμα, δίδεται η προσωπική άποψη του γράφουσας, στο πλαίσιο ενίσχυσης του πεδίου έρευνας αναφορικά με τον εν λόγω πολύκροτο νόμο.

I. TO ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΜΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΨΗΦΙΣΗ ΤΟΥ Ν. 4301/2014[8]

Το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι για την επιδίωξη θρησκευτικών σκοπών, συνιστά την πλέον άμεση απόρροια της συνταγματικά κατοχυρωμένης αρχής της  αυτοδιοικήσεως των θρησκευτικών κοινοτήτων, στο πλαίσιο του ευρύτερου δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας[9]. Σε εφαρμογή αυτού, τα θρησκεύματα μπορούν για την υλοποίηση των οικείων σκοπών να ιδρύουν, οργανώνουν και λειτουργούν νομικά πρόσωπα, στο πλαίσιο των διατάξεων του εγκεκριμένου καταστατικού τους ή του εσωτερικού τους κανονικού δικαίου.

Στη νεοελληνική έννομη τάξη, η απουσία της έννοιας του νομικού προσώπου ήδη από το οθωμανικό γαιοκτητικό σύστημα εισάγει κατά διαδοχή δικαίων σοβαρές “ρηγματώσεις”[10] στη συνοχή της. Ακόμη και σήμερα, εκκλησιαστικά και μη νομικά πρόσωπα, που κατείχαν και διαχειρίζονται σημαντική έγγεια ιδιοκτησία επί αιώνες πριν, καλούνται με την αρωγή αμφίβολης νομοτεχνικής ποιότητας διατάξεων, να αποδείξουν τα σχετικά εμπράγματα δικαιώματά τους στοιχειοθετώντας αναδρομικά την μακραίωνη νομική ύπαρξη και λειτουργία τους.

Ειδικά εδώ, διαφαίνεται η αξία της αναγνώρισης νομικής προσωπικότητας σε μια θρησκευτική κοινότητα, διότι την καθιστά υποκείμενο δικαίου, διευκολύνοντας τη λειτουργικότερη νομική, κοινωνική και οικονομική της ένταξη στη συναλλακτική πραγματικότητα. Ως νομικό πρόσωπο πλέον κάθε κοινότητα είναι φορέας δικαιοπρακτικής ικανότητας[11] αλλά και ικανότητας δικαστικής παραστάσεως, έχοντας τη δυνατότητα αναλήψεως υποχρεώσεων και δικαιωμάτων.[12]

Στη χώρα μας, ιδιότητα νομικού προσώπου ex lege απέκτησε ο ενοριακός ναός με νόμο του 1910[13], χωρίς ανάγκη τήρησης ορισμένου συστατικού τύπου. Στη συνέχεια, με ΝΔ του 1923[14] η νομική αυτή προσωπικότητα ορίστηκε ως δημοσίου δικαίου.  

Με άλλες διατάξεις του ίδιου νομοθετήματος προβλέφθηκε για πρώτη φορά ότι στο εξής η σύσταση ενοριακού ναού προϋπέθετε την έκδοση βασιλικού διατάγματος.[15]

            α) Η  Εκκλησία της Ελλάδος, η Αρχιεπισκοπή και οι τοπικές Μητροπόλεις, οι Ενορίες με τους ναούς τους και οι Μονές, οργανώθηκαν για πρώτη φορά ως Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου με το αρ. 1 παρ. 4 Ν.Δ 126/1969 (προισχύσαντος  Καταστατικού Χάρτη της ΕτΕ), ρύθμιση η οποία επαναλαμβάνεται και στον ισχύοντα Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος[16] (αρ. 1 παρ. 4 Ν. 590/1977).

            β) Ως ΝΠΔΔ έχουν χαρακτηριστεί οι ισραηλιτικές κοινότητες με το ν. 2456/1920, τον α.ν. 367/1947 και το ν.δ. 301/1967.

            γ) Ακόμα, έχουν χαρακτηρισθεί ως ΝΠΔΔ οι μουσουλμανικές κοινότητες με το ν. 2345/1920, αλλά, οι κατά τόπους Μουφτείες της Δυτικής Θράκης θεωρούνται από το Ν. 1920/1991, ως δημόσιες υπηρεσίες, άρα ως ανήκουσες στο σκληρό πυρήνα του δημοσίου stricto sensu, υπαγόμενες στο Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων[17].

Μέχρι προσφάτως, τα υπόλοιπα θρησκεύματα μπορούσαν απλώς να επιλέξουν για την απόκτηση νομικής προσωπικότητας έναν εκ των τύπων του ιδιωτικού δικαίου, δηλαδή σωματείου, ιδρύματος ή αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας. Ορισμένες  θρησκευτικές οργανώσεις αρνούνταν ευθέως να δεχθούν την αναγνώρισή τους ως ΝΠΔΔ ή ΝΠΙΔ[18], επικαλούμενες εσωτερικούς θεολογικούς και οργανωτικούς λόγους, αντιμετωπίζοντας έτσι διαρκώς αμφισβήτηση της νομικής τους ύπαρξης.

Αυτό, κυρίως, πρόκυπτε από το γεγονός ότι οι θρησκευτικές οργανώσεις αντιλαμβάνονται την ρύθμιση ύπαρξή τους κυρίως μέσω του εσωτερικού τους δικαίου, και θεωρώντας πως όσο περισσότερο τονίζεται ο καθιδρυματικός χαρακτήρας τους και η σύνδεσή τους με την κοσμική – πολιτική εξουσία, τόσο περισσότερο χάνεται η πνευματικότητά τους με αποτέλεσμα να οδηγούνται “στην εκκοσμίκευση και στο στείρο νομικισμό”[19].

Εμφατική τέτοια περίπτωση υπήρξε η Καθολική Εκκλησία[20]. Η ερμηνευτική αναγνώριση αυτοδίκαιης ικανότητας δικαίου των θρησκευτικών κοινοτήτων, δίχως ανάγκη απονομής σε αυτές νομικής προσωπικότητας, ως απόρροια της συνταγματικά κατοχυρωμένης θρησκευτικής ελευθερίας, είχε προταθεί ήδη με αφορμή την υπόθεση της Καθολικής Εκκλησίας “Παναγίας Χανίων” κατά Ελλάδας, στην οποία τελικώς αναγνωρίσθηκε μία ιδιόρρυθμη (sui generis) νομική προσωπικότητα, μόνον μετά από δικαίωσή της στο ΕΔΔΑ το έτος 1997[21]

II. ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΔΕΚΑ ΟΚΤΩ (18) ΠΡΩΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΤΟΥ Ν.  4301/2014

Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζεται συνοπτικά το περιεχόμενο των δεκαοκτώ (18) πρώτων άρθρων του Ν.4301/2014 με πλάγια μορφοποίηση των γραμμάτων και στις υποσημειώσεις συμπληρώνεται  κάθε άρθρο για λόγους εμβάθυνσης.

Αρ. 1  Έννοια Θρησκευτικής Κοινότητας[22] : εισαγωγή στο νομικό κόσμο τον νέου όρου της “θρησκευτικής κοινότητας”[23]και οι προϋποθέσεις για τη δημιουργίας της α) ικανός αριθμός φυσικών προσώπων, β) θρησκευτική ομολογία (πεποιθήσεις, πρακτικές), γ) γνωστή θρησκεία, δ) μόνιμη εγκατάσταση των μελών ε) συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, στ) σκοπός άσκησης λατρείας και ομολογίας πίστης.

Αρ. 2 Θρησκευτικό Νομικό πρόσωπο [24]: εμφάνιση για πρώτη φορά της νομικής μορφής του θρησκευτικού νομικού προσώπου και οι προϋποθέσεις για τη σύσταση αυτής της ένωσης προσώπων α) εγγραφή σε ειδικό δημόσιο βιβλίο β) ύπαρξη 300 τουλάχιστον ατόμων, γ) ένα από τα 300 τουλάχιστον μέλη  είναι ο θρησκευτικός λειτουργός δ) ο θρησκευτικός λειτουργός είναι Έλληνας ή πολίτης κράτους μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή αλλοδαπός νόμιμα διαμένων στην Ελλάδα.”

Αρ. 3  Διαδικασίες και διατυπώσεις σύστασης[25] : Για τη δημιουργία του ΘΝΠ και την εγγραφή του στο δημόσιο ειδικό βιβλίο χρειάζεται απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου της έδρας του υπό σύσταση ΘΝΠ, κατόπιν αιτήσεώς του.  Η αίτηση αυτή εκδικάζεται με την διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Επιπλέον, αναλύονται τα στοιχεία του φακέλλου που είναι αναγκαία με την προσκόμιση της αίτησης, τα οποία είναι α) η συστατική πράξη του νομικού προσώπου, υπογεγραμμένη από τους ιδρυτές- μέλη, με τα πλήρη στοιχεία ταυτότητας και κατοικίας τους, β) η ομολογία πίστεως, δηλαδή το δόγμα της συγκεκριμένης θρησκείας, που τη διακρίνουν από τις άλλες, γ) τα ονόματα των μελών της διοίκησης, στην οποία περιλαμβάνεται απαραίτητα και ο θρησκευτικός λειτουργός της κοινότητας, δ) πλήρες βιογραφικό σημείωμα του θρησκευτικού λειτουργού, από όπου θα προκύπτουν οι τυχόν θρησκευτικές σπουδές του, ο τρόπος και ο χρόνος ανάδειξής του ως θρησκευτικού λειτουργού, ε) κατάλογος με τους λατρευτικούς χώρους, και στ) ο κανονισμός του ΘΝΠ με τις υπογραφές των μελών του και με ημεροχρονολογία

Αρ. 4  Κανονισμός [26]: αναφορά όλων των απαραίτητων στοιχείων που οφείλει να έχει ο κανονισμός του υπό σύσταση ΘΝΠ, ο οποίος κατατίθεται στα στοιχεία του φακέλλου της αιτήσεως στο Μονομελές Πρωτοδικείο. Αυτά τα στοιχεία είναι : α) επωνυμία, η οποία περιέχει οπωσδήποτε τη βασική προσδιοριστική της θρησκείας λέξη στην ελληνική γλώσσα ή την πιστή απόδοσή της με ελληνικούς χαρακτήρες και την ένδειξη «Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο», β) την έδρα, γ) την εσωτερική οργανωτική δομή του ΘΝΠ, δ) τα όργανα της διοίκησης του ΘΝΠ, τους όρους ανάδειξης ή διορισμού και παύσης τους και τους κανόνες λειτουργίας τους ε) τους όρους ανάδειξης, εκλογής ή επιλογής των θρησκευτικών λειτουργών, στ) τον τρόπο της δικαστικής και εξώδικης αντιπροσώπευσης, ζ) τους όρους εισόδου, αποχώρησης και αποβολής των μελών του, καθώς και τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους, η) τους όρους με τους οποίους συγκαλείται, συνεδριάζει και αποφασίζει το ανώτατο συλλογικό όργανο, θ) τους πόρους του και την προέλευσή τους, ι) τις τυχόν σχέσεις, αλληλεξαρτήσεις, πνευματικούς και διοικητικούς δεσμούς με ημεδαπό εκκλησιαστικό πρόσωπο, καθώς και με θρησκευτικές κοινότητες ή οργανώσεις της αλλοδαπής, ια) τους όρους τροποποίησης του κανονισμού και ιβ) τους όρους για τη διάλυση του νομικού προσώπου ιγ) ορισμός με σαφήνεια η θρησκεία, το δόγμα και η Ομολογία πίστεως

Αρ. 5  Εγγραφή στο βιβλίο και απόκτηση νομικής προσωπικότητας [27] : εφόσον γίνει δεκτή η αίτηση από το Μονομελές Πρωτοδικείο της έδρας του υπό σύσταση ΘΝΠ με θετική απόφαση, τότε ακολουθούν μία σειρά από ενέργειες, οι οποίες αναφέρονται σε αυτό το άρθρο. Αυτές είναι :  α) τη δημοσίευση στον Τύπο της Ομολογίας πίστεως και περίληψης του Κανονισμού με τα ουσιώδη στοιχεία του, β) εγγραφή του νομικού προσώπου στο ειδικό δημόσιο βιβλίο «Θρησκευτικών Νομικών Προσώπων.

Αρ. 6  Παρεμβάσεις και ένδικα μέσα[28] : το άρθρο περιέχει δικονομικές προϋποθέσεις της συζητήσεως της αιτήσεως του υπό σύσταση ΘΝΠ στο Μονομελές Πρωτοδικείο. Συγκεκριμένα, τρίτα μόνο φυσικά ή νομικά πρόσωπα μπορούν να ασκήσουν κύρια παρέμβαση (αντιποίηση δικαιώματος), ενώ πρόσθετη παρέμβαση υπέρ του υπό σύσταση ΘΝΠ αναγνωρίζεται σε εκκλησιαστικό νομικό πρόσωπο που πρεσβεύει την ίδια Θρησκεία και στο οποίο εντάσσεται διοικητικά το υπό σύσταση νομικό πρόσωπο, ή εφόσον δεν υφίσταται ομόδοξο ΕΝΠ, άλλα ΘΝΠ της ίδιας Θρησκείας και Δόγματος

Αρ. 7  Περιουσία νομικού προσώπου[29]: Σε αυτό το άρθρο ο νομοθέτης προβλέπει στην πρώτη παράγραφο τους επιτρεπτούς τρόπους απόκτησης περιουσίας του ΘΝΠ (α) εισφορες, β) δωρεές ή κληρονομιές, γ) ενισχύσεις άλλων νομικών προσώπων της ίσιας εκκλησίας ή θρησκείας, δ) δάνεια από τραπεζικά ιδρύματα, και να διενεργεί ε) εράνους για φιλανθρωπικούς σκοπούς) και στην δεύτερη παράγραφο την τύχη της περιουσίας σε περίπτωση διάλυσης του. Επίσης, δεν δύναται να κατέχει εταιρικές μερίδες σε προσωπικές εταιρίες, μπορεί όμως να κατέχει μετοχές σε κεφαλαιουχικές εταιρίες  σε ποσοστό, το οποίο δεν υπερβαίνει το εκάστοτε ποσοστό της μεγάλης μειοψηφίας, και χωρίς δικαίωμα διορισμού ή ειδικότερου ελέγχου των μελών της διοίκησής του.

Αρ. 8  Διοίκηση και γενική συνέλευση[30] : Το θρησκευτικό νομικό πρόσωπο έχει δικαίωμα επιλογής με τον Κανονισμό του ανάμεσα σε δύο μορφές εκπροσώπησης. Σύμφωνα με το νόμο οφείλει να έχει διοίκηση, και μάλιστα, είτε να είναι μονοπρόσωπη, δηλαδή να διοικείται από το θρησκευτικό λειτουργό αμιγώς ή από πολυμελές διοικητικό όργανο, στην οποία μετέχει απαραίτητα ο θρησκευτικός λειτουργός. Το εν λόγω όργανο μπορεί να συνεδριάζει σε περίπτωση έκλειψης ως de facto διοικητικό όργανο. Ακόμα, αν προβλέπεται από τον κανονισμό, ορίζεται η γενική συνέλευση, ως το ανώτατο όργανο του ΘΝΠ, το οποίο αποφασίζει για οποιοδήποτε θέμα που δεν άπτεται των αρμοδιοτήτων άλλων οργάνων. Ο κανονισμός ρυθμίζει τουλάχιστον τους όρους με τους οποίους συγκαλείται, συνεδριάζει και αποφασίζει η συνέλευση και ελεύθερα κάθε άλλο ζήτημα, το οποίο αφορά το όργανο αυτό, τις αρμοδιότητες και το έργο του. Εφόσον ο Κανονισμός δεν ρυθμίζει διαφορετικά, η συνέλευση έχει ως κύριες αρμοδιότητες την εκλογή των προσώπων της διοίκησης, την έγκριση των οικονομικών του ΘΝΠ και αποφασίζει για την τυχόν διάλυση του ΘΝΠ.

Αρ. 9   Ίδρυση ευκτήριων οίκων και ησυχαστηρίων [31] : Εδώ στο άρθρο 9 αναφέρεται στη δυνατότητα ίδρυσης ευκτήριων οίκων και ησυχαστηρίων ως παραρτημάτων των ΘΝΠ, τα οποία θα εποπτεύουν τους ευκτήριους οίκους ή τα ησυχαστήρια πνευματικά και διοικητικά.. Επιπλέον, μπορούν  να ιδρύουν και να λειτουργούν κατασκηνώσεις, ιδιωτικά σχολεία, εκπαιδευτήρια, ραδιοφωνικούς σταθμούς, φιλανθρωπικά ιδρύματα, ΜΚΟ και άλλα ΝΠΙΔ μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα.

Αρ. 10  Διάλυση θρησκευτικού νομικού προσώπου[32] : Εδώ αναφέρονται οι λόγοι διάλυσης ενός ΘΝΠ. Αυτοί είναι : α) όποτε προβλέπεται από  το κανονισμό του, β) σε περίπτωση που τα μέλη του μείνουν λιγότερα από εκατό, γ) με απόφαση του μονομελούς πρωτοδικείου δ) αν το ζητήσει η εποπτεύουσα αρχή ή ο αρμόδιος εισαγγελέας.

Αρ. 11 Αναστολή λειτουργίας νομικού προσώπου[33] : Σε αυτό το άρθρο απαριθμούνται οι ενέργειες που ακολουθούνται εξαιρετικά σε περίπτωση διάλυσης του ΘΝΠ για λόγους διασάλευσης της δημόσιας τάξης  με υποβολή αιτήσεως  από την εποπτεύουσα αρχή ή από τον εισαγγελέα πρωτοδικών (η δ περίπτωση που αναφέραμε στο άρθρο 10). Λαμβάνονται ασφαλιστικά μέτρα, με βάση το 682 ΚΠολΔ. Η απόφαση των ασφαλιστικών μέτρων έχει ισχύς μέχρι 6 μήνες, όπου υποχρεωτικά σε αυτό το διάστημα προσδιορίζεται και συζητείται η αίτηση διάλυσης του ΘΝΠ από την εποπτεύουσα αρχή ή από τον αρμόδιο εισαγγελέα πρωτοδικών.

Αρ. 12 Εκκλησιαστικό Νομικό Πρόσωπο[34] : Εδώ δίδεται για πρώτη φορά από το νομοθέτη ο ορισμός του ‘Εκκλησιαστικού Νομικού Προσώπου” (ΕΝΠ) επισήμως ως νομική  “ταυτότητα” μιας Εκκλησίας. Για να συσταθεί αυτό ΕΝΠ, χρειάζεται τουλάχιστον τρία (3) ΘΝΠ της ίδιας θρησκείας, το οποίο έχει επισκοπική ή συνοδική ή άλλη κεντρική δομή. Έχει δικό της κανονισμό και διοικείται από εκλεγμένα ή διορισμένα όργανα, είτε αυτά είναι ατομικά είτε συλλογικά. Για την απόκτηση νομικής προσωπικότητας (ΕΝΠ) και την εγγραφή του στο ειδικό βιβλίο, απαιτείται η κατάθεση κοινής αίτησης των ΘΝΠ στο πρωτοδικείο της έδρας της Εκκλησίας. Μαζί με την αίτηση απαιτούνται : α) η συστατική πράξη, β) οι Ομολογίες πίστεως και των τριών ΘΝΠ, γ) τα ονόματα των μελών της διοίκησης, η οποία αποτελείται απαραίτητα και από θρησκευτικούς λειτουργούς των μελών του και δ) ο κανονισμός του.

Αρ. 13 Αναγνώριση νομικής προσωπικότητας της εν Ελλάδι Καθολικής Εκκλησίας, λοιπών υφιστάμενων Εκκλησιών και νομικών προσώπων τους [35] :

            Η μεγάλη εξαίρεση του νόμου 4301/2014 για ορισμένες χριστιανικές εκκλησίες και συγκεκριμένα την Αγγλικανική, την Αιθιοπική, των Αρμενίων, των Κοπτών, των Ασσυρίων, την Ευαγγελική και την Καθολική Εκκλησία. Αναγνωρίζονται πλέον ex lege ως ΝΠΙΔ χωρίς καμία προϋπόθεση από το νέο νόμο, ο οποίος τις απαριθμεί διεξοδικά μία μία (εδώ για λόγους συντομίας δεν θα αναφερθεί η εν λόγω λίστα αυτών των προσώπων), και περιγράφεται η διαδικασία με την οποία εγγράφονται “αυτόματα” στο οικείο ειδικό δημόσιο βιβλίο ΘΝΠ.

Αρ.14  Μητρώο νομικών προσώπων και θρησκευτικών λειτουργών [36] :

Παρουσιάζεται αναλυτικά η χρήση του ηλεκτρονικού Μητρώου για τα ΘΝΠ και ΕΝΠ, αλλά και το ηλεκτρονικό Μητρώο των θρησκευτικών λειτουργών τους. Τα στοιχεία που καταχωρούνται και η προσβασιμότητα σε αυτά τα στοιχεία.

Αρ.15 Ικανότητα διαδίκου  [37] : Δηλώνεται ρητώς ότι οι Θρησκευτικές κοινότητες, ακόμα και αν δεν έχουν νομική προσωπικότητα με βάση τις προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος, μπορούν να έχουν ικανότητα διαδίκου[38].

Αρ.16 Διατήρηση ειδικότερων νομικών καθεστώτων [39] : Εξαίρεση του πεδίου εφαρμογής του Ν. 4301/2014, εκτός από την Καθολική εκκλησία, με  διατήρηση του νομικού τους καθεστώς αποτελούν: α) η Εκκλησία της Ελλάδος, β) οι Ισραηλιτικές Κοινότητες και γ) οι Μουφτείες.

Αρ.17  Τεκμήριο γνωστής θρησκεία [40] : εδώ αυτή η διάταξη του νόμου πραγματεύεται  το τεκμήριο της γνωστής θρησκείας. Προβληματική διάταξη, καθώς η γνωστή θρησκεία ως περιεχόμενο έχει προσδιορισθεί από το Σύνταγμα στο άρ. 13 παρ. 2. Σε αυτό το σημείο ο ν.4301/2014 θεσμοθετεί την έννοια της “αναγνωρισμένης” θρησκείας, η οποία πηγάζει από το συνδυασμό του εν λόγω άρθρου 17 και 2 ν. 4301/2017.

Αρ. 18  Μεταβίβαση περιουσίας από υφιστάμενα νομικά πρόσωπα [41]: σε αυτή τη διάταξη ρυθμίζονται τα περιουσιακά θέματα των ΘΝΠ. Μπορούν σωματεία, ιδρύματα ή αστικές εταιρίες μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που έχουν συσταθεί από θρησκευτικές κοινότητες να μεταβιβάσουν λόγω δωρεάς την ακίνητη περιουσία τους στα ΘΝΠ που θα συστήσουν. Για να γίνει αυτό χρειάζεται ομόφωνη απόφαση όλων των μελών τους, σε συνέλευση που θα συνέλθει ειδικά για το θέμα αυτό. Πολύ σημαντικό ήταν το γεγονός ότι δεν υπόκειντο σε φορολογική επιβάρυνση, εφόσον η δωρεά λάμβανε χώρα σε ένα χρόνο από την σύσταση του ΘΝΠ και μέχρι τα τρία πρώτα χρόνια έναρξης ισχύος του ν. 4301/2014, δηλαδή μέχρι τις 7/10/2017.

III. ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ Ν. 4301/2014 ΜΕ ΚΡΙΤΙΚΟ ΒΛΕΜΜΑ

α)        Η “φύση” της θρησκευτικής κοινότητας

 Η χρήση του όρου “Θρησκευτικής κοινότητας”. Η χρήση του όρου που απαντάται στο πρώτο άρθρο του νόμου δεν είναι είναι γνωστή στο ημεδαπό θετικό δίκαιο και δυσχεραίνεται ακόμα περισσότερο η κατανόησή του, καθώς στην ίδια διάταξη συνεχίζεται η παράθεση προϋποθέσεων εννοιολογικά ακαθόριστων ως προς το περιεχόμενό τους, όπως “ικανός αριθμός φυσικών προσώπων”, “μόνιμα εγκατεστημένων σε ορισμένη γεωγραφική περιοχή”[42][43]. 

β)        Οι προϋποθέσεις σύστασης Θρησκευτικού Νομικού Προσώπων

 Στο δεύτερο άρθρο γίνεται μνεία για τη νέα νομική προσωπικότητα θρησκευτικού χαρακτήρα, το  Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο (ΘΝΠ), το οποίο κατ’ ουσία είναι ένας νέος τύπος ΝΠΙΔ στους ήδη υπάρχοντες, σωματειακής φύσεως.

 Συγκεκριμένα, ως ΘΝΠ ορίζεται η ένωση προσώπων της ίδιας θρησκευτικής κοινότητας πως ως σκοπό έχουν τη συστηματική και οργανωμένη άσκηση ή εκδήλωση των λατρευτικών και συναφών καθηκόντων τους. Με την εγγραφή στο Ειδικό Δημόσιο Βιβλίο ΘΝΠ, το οποίο τηρείται στο πρωτοδικείο της έδρας του, το κάθε ΘΝΠ αποκτά προσωπικότητα.

 β.1. Το δυναμικό των τριακοσίων (300) τουλάχιστον μελών

Ως προϋποθέσεις σύστασης ΘΝΠ, εκτός από την εγγραφή του, χρειάζεται δυναμικό τουλάχιστον 300 πρόσωπα. Αυτή η προϋπόθεση, η οποία είναι σε συνάφεια με τον όρο “ικανός αριθμός φυσικών προσώπων”[44] που αναφέρεται στο αρ. 1 περί θρησκευτικής κοινότητας, υποδηλώνει πως για την υπόσταση στον νομικό κόσμο της θρησκευτικής κοινότητας απαιτείται ένα ελάχιστο αριθμού προσώπων, που είναι το μικρότερο όριο για σύσταση ΘΝΠ, δηλαδή τα 300 τουλάχιστον άτομα.

Η αριθμητική αντιστοίχηση των 300 προσώπων του ΘΝΠ ως κατώτατου ορίου με το όριο των 300 μόνιμων οικογενειών που προβλέπεται στον Καταστατικό Χάρτη (Ν. 590/1977) και τον Κανονισμό 8/1979 για την ίδρυση ενοριών της Εκκλησίας της Ελλάδος που αναφέρει η Αιτιολογική Έκθεση, αν και φαίνεται δίκαιη και λογική, στην πραγματικότητα δεν είναι, διότι εξομοιώνει δύο διαφορετικές νομικές καταστάσεις - φύσεις νομικών προσώπων[45].

Στην πράξη, αυτή η νέα μορφή νομικής προσωπικότητας “θρησκευτικού” χαρακτήρα αυτο-αναιρεί το σκοπό της, διότι καταλήγει ως υπέρμετρος περιορισμός της θρησκευτικής ισότητας, της θρησκευτικής συνειδήσεως[46] και θρησκευτικής λατρείας[47]. Ειδικά άν ληφθεί υπόψιν ότι κατά την πάγια νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας αρκεί και ένας πολύ μικρός αριθμός πιστών για τη λήψη άδειας ιδρύσεως ευκτήριου οίκου.[48][49] Η διαδικασία αναγνώρισης νομικής προσωπικότητας, είναι απαραίτητο να είναι ανοιχτή και σε όλες τις θρησκευτικές κοινότητες, και όχι μόνο στις παραδοσιακές ή στις τυχόν αναγνωρισμένες μέσα σε ένα κράτος.

β.2. Το Εύρος των  Μορφών των Θρησκευτικών Νομικών προσώπων

Οι ενορίες της Εκκλησίας της Ελλάδος αναγνωρίζονται ως ΝΠΔΔ, ενώ οι ΘΝΠ αποτελούν ΝΠΙΔ, σωματειακής φύσεως. Τα ΝΠΔΔ δεν εξομοιώνονται με τα ΝΠΙΔ. Και αυτό, γιατί η αρχή της νομιμότητας έχει διαφορετικό περιεχόμενο στα ΝΠΔΔ  και στα ΝΠΙΔ. Τα ΝΠΔΔ δύνανται να προβαίνουν σε εκείνες μόνο τις πράξεις που επιτρέπει ο νόμος, ενώ τα ΝΠΙΔ δικαιούνται να πράξουν ότι δεν απαγορεύει ο νόμος. Συνεπώς, τα ΝΠΙΔ,  ιδρύονται από ιδιώτες και διέπονται από το ιδιωτικό δίκαιο και δεν ασκούν ρυθμιστικές αρμοδιότητες (δημόσια εξουσία).

Το είδος της νομικής προσωπικότητας των θρησκευτικών οργανισμών επάγεται σημαντικές συνέπειες, πέρα από την άσκηση της επιτρεπτής δημόσιας εξουσίας, και στο πεδίο της κρατικής δημοσιονομικής και φορολογικής τους μεταχείρησης, όπου προφανώς κατά κανόνα είναι ευμενέσετρη για τα ΘΝΠΔΔ.

β.3.  Η επιβολή θρησκευτικού λειτουργού, ιερουργού ή ποιμένα

Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι ο νόμος αναφέρει πως μέσα στα 300 τουλάχιστον άτομα συμπεριλαμβάνονται ο θρησκευτικός λειτουργός, ιερουργός ή ποιμένας, παρόλο που στην πράξη υπάρχουν θρησκευτικές ομάδες που δεν αναγνωρίζουν ιερατείο. Όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις συνιστούν υπερβολικό ή δυσανάλογο περιορισμό της θρησκευτικής ελευθερίας, της ελευθερίας της λατρείας και της αυτοδιοίκησης των θρησκευτικών κοινοτήτων.    

β.4.  Η διαχείρηση των προσωπικών δεδομένων που επισυνάπτονται στις αιτήσεις

Ακόμα, προβληματίζει η απαίτηση επίδοσης στον Υπουργό Παιδείας και Θρησκευμάτων και στον αρμόδιο Εισαγγελέα Πρωτοδικών επίσημου αντιγράφου της αίτησης με την πράξη ορισμού της συζήτησης και με συνημμένα όλα τα δικαιολογητικά που τίθενται υπόψη του δικαστηρίου ως προς τη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων τόσων ανθρώπων, που αφορούν στις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους. Η απαγόρευση, βέβαια, καταγραφής τους στο δημόσιο ειδικό βιβλίο και η απαγόρευση γνωστοποίησής τους σε τρίτους δεν ισχύει για τα στοιχεία των μελών της διοίκησης, διότι η προστασία των προσωπικών δεδομένων κάμπτεται υπέρ της ανάγκης της αυξημένης δημοσιότητας.

Όσον αφορά τις προϋποθέσεις σύστασης ΘΝΠ, επαχθείς απαιτήσεις αποτελούν η υπογραφή της αίτησης σύστασης για την απόκτησης νομικής προσωπικότητας από όλα τα μέλη της θρησκευτικής κοινότητας (τουλάχιστον 300 άτομα / υπογραφές), με τα πλήρη ονόματά τους, τις ημερομηνίες γεννήσεώς τους και τους τόπους διαμονής τους. Οι απαιτήσεις αυτές είναι ασύμφωνες με το διεθνές δίκαιο[50] και την αρχή της αναλογικότητας, η οποία είναι κατοχυρωμένη Συνταγματικά στο άρθρο 25 παρ.1 Σ, ως περιορισμού των περιορισμών. Η εν λόγω αρχή επιτάσσει κάθε επαχθές διοικητικό μέτρο  να πληροί ορισμένες προϋποθέσεις: να είναι πρόσφορο και αναγκαίο για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού, να τελεί σε μία εύλογη σχέση προς αυτό το σκοπό, και να μη προκαλεί δυσανάλογη βλάβη, σε σχέση με τη σκοπούμενη δημόσια ωφέλεια.[51].

Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις αναθεωρημένες διατάξεις περί προστασίας της προσωπικότητας του Ελβετικού Αστικού Κώδικα (γενική ρήτρα άρ. 28), γίνεται δεκτό ότι και τα νομικά πρόσωπα απολαμβάνουν ως ένα βαθμό την προστασία του δικαιώματος στην προσωπικότητα και συναφώς έχει κριθεί ότι απαγορεύεται η δημοσίευση του καταλόγου μελών ενός ιδιωτικού συλλόγου[52].

γ)   Απαγόρευση συμμετοχής  ενός μέλος ΘΝΠ ταυτοχρόνως σε άλλο ΘΝΠ, ακόμα και παρεμφερούς πίστεως και Ομολογία και δυσχέρειες αλλαγής ΘΝΠ

Υπέρμετρος έλεγχος εκ μέρους του Κράτους που επιβεβαιώνεται και στην αιτιολογική έκθεση του νόμου είναι το γεγονός της απαγόρευσης συμμετοχής  ενός μέλος ΘΝΠ ταυτοχρόνως σε άλλο ΘΝΠ, ακόμα και παρεμφερούς πίστεως και Ομολογίας, επιβάλλεται δε η απόδειξη αυτού με υπεύθυνη δήλωσή του, η οποία συνοδεύει τα υπόλοιπα δικαιολογητικά.

Επίσης, καθίσταται δυσχερές και το γεγονός της αλλαγής ενός μέλος  ΘΝΠ του τόπου κατοικίας του, ακόμα και της αλλαγής της πίστεώς του, εφόσον τα πράγματα περιπλέκονται με γραφειοκρατικές διαδικασίες αποδέσμευσής του από το ΘΝΠ που ήδη είναι εγγεγραμμένος. Σε αυτή την περίπτωση οφείλει πρωτίστως να λύσει τον υπάρχοντα νομικό δεσμό με το ΘΝΠ στο οποίο συμμετέχει και να αποχωρήσει από αυτό, κατά τα προβλεπόμενα στον εκάστοτε κανονισμό. Και ειδικά αν ο αριθμός των μελών για την ύπαρξη του ΘΝΠ είναι οριακός, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα. Όλα αυτά οδηγούν σε σκέψεις περί συνταγματικότητας ή μη, καθώς έχουμε παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας, συγκεκριμένα της θρησκευτικής συνείδησης (άρ. 13 παρ.1 Σ- forum internum), η οποία προστατεύεται ως στοιχείο της προσωπικότητας[53].

Όταν αναφερόμαστε στο περιεχόμενο της θρησκευτικής συνείδησης, σε αυτή την περίπτωση παραβιάζεται το δικαίωμα να ακολουθεί οποιοδήποτε άτομο όποιο θρήσκευμα ή όσα θρησκεύματα επιθυμεί, ή ακόμα και κανένα θρήσκευμα. Με την απαγόρευση συμμετοχής σε διάφορο ΘΝΠ από αυτό που είναι εγγεγραμμένο το άτομο- μέλος, συνεπώς, τίθεται κριτήριο επιλογής θρησκεύματος, πράγμα που απαγορεύεται από το άρ. 13 παρ.1 Σ   

Επιπλέον, αυτό δίνει το έναυσμα στην εποπτεύουσα αρχή που προβαίνει σε τακτικούς ή έκτακτους ελέγχους για τη διαπίστωση ύπαρξης όλων των προϋποθέσεων νόμιμης λειτουργίας του ΘΝΠ ή ΕΝΠ, οι οποίοι βέβαια άν και εκ του νόμου περιορίζονται αποκλειστικά στη συνδρομή ή μη των λόγων διάλυσης, ωστόσο υποβαθμίζεται το θρησκευτικό αίσθημα αλλά και εμποδίζεται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας[54] και κατ’ επέκταση προσβάλλεται το θεμελιώδες δικαίωμα της αξίας του ανθρώπου[55].

δ) Η επιβολή του θρησκευτικού λειτουργού και σε πνευματικά και σε διοικητικά ζητήματα

Στο άρθρο 8 αναφέρεται πως σύμφωνα με τον Κανονισμό του ΘΝΠ, η διοίκησή του διενεργείται είτε από τον οικείο θρησκευτικό λειτουργό, είτε από τη συνέλευση των μελών του, ωστόσο, παραβλέποντας το γεγονός της ύπαρξης θρησκευτικών κοινοτήτων, οι οποίες δεν αναγνωρίζουν οποιαδήποτε μορφή ιερατείου. Και η Αιτιολογική έκθεση του νόμου δεν βοηθάει καθόλου ως προς τη λύση του προβλήματος, παρόλο που το αναγνωρίζει, επιχειρηματολογεί λέγοντας “αρκεί η συμμετοχή στη διοίκηση του προσώπου που τα μέλη θεωρούν ως αρχηγό της κοινότητας”[56].

Με αυτό, όμως, τον τρόπο, με την αναγκαστική συμμετοχή του θρησκευτικού λειτουργού στη διοίκηση του νομικού προσώπου παραγνωρίζεται η διάκριση πνευματικής και διοικητικής λειτουργίας. Δεν είναι απαραίτητο ο θρησκευτικός λειτουργός, αν υφίσταται, να λειτουργεί και ως διοικητικός λειτουργός.[57] Σε κάθε περίπτωση, η ίδια ρύθμιση μπορεί να  θεωρηθεί ως μία αδικαιολόγητη επέμβαση στην εσωτερική αυτοδιοίκηση των θρησκευτικών κοινοτήτων[58].

ε)  Οι προϋποθέσεις σύστασης Εκκλησιαστικού Νομικού Προσώπου

Η σύσταση ΕΝΠ γίνεται δυσβάσταχτη ως και απίθανη για θρησκευτικές κοινότητες, οι οποίες δεν μπορούν λόγω έλλειψης επαρκούς αριθμού πιστών να αποκτήσουν ΘΝΠ, πόσο μάλλον η τριπλάσια ποσότητα για ίδρυση Εκκλησίας στον νομικό κόσμο και όχι απλώς να χρησιμοποιούν τον όρο “Εκκλησία”, χωρίς όμως να έχουν τις αξιώσεις ενός ΕΝΠ[59].  

Αυτό οδηγεί εξ αρχής στην μη αναγνώριση όλων των μικρότερων αριθμητικά θρησκευτικών κοινοτήτων και συνεπώς στην αοριστία του νομικού καθεστώτος, σε όσες θρησκευτικές κοινότητες δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις απαιτήσεις του Ν. 4301/2014. Αυτό όμως, δεν επηρεάζει τα πλέον ex lege ΝΠΙΔ της Καθολικής Εκκλησίας, που αναγνωρίζονται χωρίς τις προβλεπόμενες προϋποθέσεις του εν λόγω νόμου και αναφέρονται σε αυτόν ρητά και διεξοδικά, αλλά και τα ήδη αναγνωρισμένα - και ως εκ τούτου- προνομιούχα ΝΠΔΔ, τις πλέον αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες, όπου ο Ν. 4301/2014 δεν αλλάζει κάτι ως προς αυτές.

Αυτό, όμως το γεγονός μελλοντικά θα διαμορφώσει θρησκευτικές κοινότητες “τριών ταχυτήτων”[60]:  α) όσες ακολουθούν την θεσμοθέτηση του Ν. 4301/2014, απολαμβάνοντας τα σχετικά θεσμικά προνόμια, β) όσες θα βρίσκονται εκτός της αναγνώρισης που προβλέπει ο Ν. 4301/2014, οι οποίες θα  βυθίζονται σε μία επισφαλή για το δίκαιο αοριστία ως προς το νομικό τους καθεστώς, και τέλος γ) οι ανεπιρέαστες τρεις οργανωμένες ως ΝΠΔΔ, και ως εκτούτου προνομιούχες, θρησκευτικές κοινότητες (Ορθοδόξων Ελλήνων, Ισραηλιτών και Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης).

Στην τελευταία περίπτωση, βλέπουμε πως τελικά ο Ν. 4301/ 2014 αντιμετωπίζει άνισα όμοιες καταστάσεις. Στην πράξη όλες οι θρησκευτικές κοινότητες έχουν τον ίδιο σκοπό και τις ίδιες ανάγκες, ανεξαρτήτως ιστορικότητας ή μακροβιότητας, όπως θέτει η αιτιολογική έκθεση, καθεμίας, και η ύπαρξη ανισοτήτων ακριβώς προκύπτει από την παράβλεψη και παραγκώνιση αυτών ως αρρύθμιστων καταστάσεων επί σειρά ετών, μέχρι την εισαγωγή του εν λόγω νόμου.

στ)  Οι εξαιρέσεις που εισάγονται στο άρθρο 13 για την ex lege “Αναγνώριση νομικής προσωπικότητας της εν Ελλάδι Καθολικής εκκλησίας, λοιπών υφιστάμενων Εκκλησιών και νομικών προσώπων τους” 

Ανησυχητική διάταξη συνταγματικώς αμφισβητούμενη συνιστά η επιλογή του νομοθέτη να αποδώσει ευθέως ΘΝΠΙΔ σε συγκεκριμένες θρησκευτικές κοινότητες και τις οργανωτικές τους υποδιαιρέσεις, χωρίς να ζητά από αυτές καμία τήρηση των διατυπώσεων των άρθρων 3 και 12 του εν λόγω νόμου, που όμως απαιτεί απαρέγκλιτα από όλες τις υπόλοιπες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Καθολική Εκκλησία (άρθρο 13), στην οποία αναγνωρίζονται 240 περίπου ΘΝΠ, η πλειονότητα των οποίων αποτελείται από ενοριακούς ναούς, ναΐδρια και εξωκκλήσια, με ελάχιστους πιστούς ή και κανέναν πιστό.

Επιπλεόν, αναγνωρίζονται υπό τις ίδιες προϋποθέσεις, ως ΘΝΠ ή ΕΝΠ ιδιωτικού δικαίου, χωρίς την τήρηση των διαδικασιών των άρθρων 3 και 12 του εν λόγω νόμου, ακόμη και αν δεν υφίστανται οι ελάχιστοι αριθμοί πιστών, οι εξής θρησκευτικές κοινότητες: η Αγγλικανική Εκκλησία, η Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία, η Εκκλησία των Ορθόδοξων Αρμενίων, η Κοπτορθόδοξη Εκκλησία, η Ορθόδοξη Εκκλησία των Ασσυρίων, η Ευαγγελική Εκκλησία των γερμανόγλωσσων και η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία.

Οι υπόλοιπες θρησκευτικές κοινότητες, όμως, επωμίζονται με την υποχρέωση να βρουν για τη νομική τους αναγνώριση 300 μέλη για την ίδρυση ΘΝΠΙΔ, αλλά και 900 τουλάχιστον μέλη για την ίδρυση ΕΝΠ. Με αυτό τον τρόπο, ο νόμος  καταλήγει αποτρεπτικό παράδειγμα, που απειλεί τα θεμελιώδη δικαιώματα, και ιδίως  για τους  ασθενέστερους. Συνεπώς, ο νόμος παραβιάζει κατάφωρα η αρχή της θρησκευτικής ισότητας[61].         

ζ) Η προθεσμία του άρθρου 13 περί εγγραφής των ex lege ΝΠΙΔ στο ειδικό δημόσιο βιβλίο ΘΝΠ

Στο άρθρο 13 παρ.2 και 6, του εν λόγω νόμου, τάχθηκε ετήσια προθεσμία από την θέση σε ισχύ του νόμου, εντός της οποίας οι θρησκευτικές κοινότητες του άρθρου 13όφειλαν να επιμεληθούν την εγγραφή τους στο ειδικό δημόσιο βιβλίο θρησκευτικών νομικών προσώπων, με δυσανάλογη  συνέπεια. Δηλαδή, σε περίπτωση τυχόν άπρακτης παρόδου αυτής της προθεσμίας  «καμία δημόσια υπηρεσία δεν συναλλάσσεται» με αυτές τις θρησκευτικές κοινότητες. Η κύρωση αυτή είναι αμφίβολης συνταγματικότητας,στο βαθμό βέβαια που παρεμποδίζει την ακώλυτη ενάσκηση θρησκευτικής λατρείας, αναιρώντας έτσι τη θρησκευτική ελευθερία των συγκεκριμένων μελών-πιστών.

η) Το περιεχόμενο της γνωστής θρησκείας σύμφωνα με το Ν.4301/2014 και η θεσμοθέτηση της “αναγνωρισμένης θρησκείας”

Ακόμα πιο ανησυχητικό και αμφιβόλως συνταγματικού ερείσματος είναι το γεγονός ότι ο Ν.4301/2014 θεσμοθετεί την έννοια της “αναγνωρισμένης”, και στενά επιτηρούμενης από το ίδιο το Κράτος, θρησκείας. Το Σύνταγμα αναφέρεται απλά σε “γνωστή” και όχι “αναγνωρισμένη” θρησκεία, “Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων”, άρ. 13 παρ. 2, εδ.α Σ. 

Η νομική προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας θεμελιώνεται και στο Σύνταγμα αλλά και σε ρυθμίσεις διεθνών συνθηκών[62], ιδίως της ΕΣΔΑ (άρθρο 9). Στο Σύνταγμα θεμελιώνεται κυρίως στις διατάξεις των άρθρων 13 (παρ.1: ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και παρ.2 : ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας), άρθρο 2 παρ.1 (σεβασμός της ιδιωτικής ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας), άρ. 5 παρ.1  (ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας).

Συγκεκριμένα, η ελευθερία της λατρείας (forum externum) που μας ενδιαφέρει σε αυτή την περίπτωση, ορίζει ως “γνωστή” θρησκεία, εκείνη της οποίας τα θεολογικά δόγματα και οι λατρευτικές εκδηλώσεις είναι ελεύθερα και προσιτά από οποιονδήποτε θέλει να τα γνωρίσει. Συνεπώς, όσες θρησκευτικές οργανώσεις δεν επιτρέπουν την ελεύθερη πρόσβαση των ενδιαφερομένων στο δόγμα που αντιπροσωπεύουν ή διατηρούν κρυφό το περιεχόμενο της λατρείας τους, δεν μπορούν να θεωρηθούν γνωστές και δεν έχουν συνταγματική προστασία.

Ο Ν. 4301/2014 αντίκειται στο φιλελεύθερο πνεύμα του άρ. 13 παρ.2 Σ, το οποίο αρκείται στο να έχει οποιαδήποτε θρησκευτική κοινότητα φανερό δόγμα και μη κρυφή λατρεία[63]. Συνεπώς, το περιεχόμενο του ορισμού της “γνωστής”  θρησκείας στο άρθρο 17 σε συνδυασμό με το άρθρο 2  του  Ν. 4301/2014 θεμελιώνουν την έννοια της “αναγνωρισμένης” θρησκείας, και όχι της “γνωστής” θρησκείας. Όμως, αυτή η θεσμοθέτηση αντίκειται στην έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας ως forum externum.

Στην πράξη η απαίτηση λήψης ορισμένης κρατικής άδειας ή εγκρίσεως για αναγνώριση θρησκείας αποτελεί υπέρμετρο περιορισμό του πυρήνα του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας. Οι “γνωστές” θρησκείες είναι ελεύθερες και όχι απλώς “ανεκτές”, όπως όριζαν παλαιότερα συντάγματα. Το Σύνταγμα δεν περιορίζεται δηλαδή στην ανεξιθρησκεία, αλλά κατοχυρώνει την ελευθερία της θρησκείας, ευρύτερη της ανεξιθρησκείας, με συνταγματικά συγκεκριμένη εγγυητική λειτουργία. Ο σκοπός είναι διττός, αφενός οι πολίτες να διαμορφώνουν ή να εκδηλώνουν ελεύθερα το περιεχόμενο της θρησκευτικής τους συνείδησης, αφετέρου, να αξιώνουν να αναλαμβάνει ενεργά κάθε απαραίτητη ή σκόπιμη θεσμική πρωτοβουλία (νομοθετική, διοικητική ή δικαστική) για την ολόπλευρη αναγνώριση, ικανοποίηση και προστασία του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας.

Συνεπώς, όπως φαίνεται από τα παραπάνω, παραβιάζεται η εγγυητική λειτουργία του Συντάγματος που προστατεύει το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, εφόσον δεν την εξαρτά από την έκδοση διαπιστωτικής διοικητικής πράξης ή πράξης έγκρισης, όπως ζητά στο άρ. 17 ο Ν. 4301.2014. Με τη θέσπιση της υποχρέωσης λήψης κρατικής άδειας και την εν γένει άσκηση εποπτείας, έστω και σε τυπικές προϋποθέσεις σύστασης - διάλυσης των θρησκευτικών κοινοτήτων, ο νομοθέτης παρεμβαίνει ανεπίτρεπτα στη βούληση του συνταγματικού νομοθέτη, πράξη μη θεμιτή και ανεκτή, για καμία θρησκεία.[64]

Το κράτος οφείλει να προστατεύει πανανθρώπινα δικαιώματα, όπως αυτό της θρησκευτικής ελευθερίας και της θρησκευτικής αυτονομίας, ασκώντας πρωτογενή εξουσία που αντλεί από τη λαϊκή κυριαρχία. Αυτό σημαίνει πως το κράτος δεν μπορεί να είναι θρησκευτικά αδιάφορο, όχι όμως και εχθρικό απέναντι στις θρησκείες.

Όμως, με τη θέσπιση της υποχρέωσης λήψης κρατικής άδειας και την εν γένει άσκηση εποπτείας, ούτε το ίδιο δεν κρατά ίσες αποστάσεις από τις θρησκευτικές οργανώσεις, ούτε σέβεται την συνταγματικά κατοχυρωμένη “ελευθερία” τους, ούτε εγγυάται τη θρησκευτική ισότητα[65]. Συνεπώς, έχουμε παραβίαση του δικαιώματος της θρησκευτικής αυτονομίας[66], το οποίο κατοχυρώνεται συνδυαστικά στα άρ. 9 και 11 ΕΣΔΑ.

Θα μπορούσε να γίνει μια τέτοια πρόβλεψη αποδεκτή συνταγματικά, αλλά θα  πρέπει πρώτα να προηγηθεί συνταγματική αναθεώρηση. Μια τέτοια συνταγματική αναθεώρηση θα δημιουργούσε νομικό έρεισμα, διότι σύμφωνα με το άρ. 110 παρ. 1, ως μη υποκείμενη σε αναθεώρηση ορίζεται μόνο το άρ. 13 παρ. 1. Αυτό σημαίνει πως το άρ. 13 παρ. 2 Σ (γνωστή θρησκεία), επιδέχεται συνταγματικής αναθεώρησης[67].

 IV. Νομολογιακή πρακτική μέχρι σήμερα (2018)

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα αποτελέσματα της Τράπεζας Νομικών Πληροφοριών “Νόμος”, με τη ΜονΠρ.Θηβών 165/ 2015 απόφαση αναγνωρίσθηκε Θρησκευτικό Νομικό πρόσωπο με την επωνυμία «Ιερά Μητρόπολις Αττικής και Βοιωτίας της Εκκλησίας των Γνησίων Ορθοδόξων Χριστιανών (ΓΟΧ) της Ελλάδος. Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο», με 716 ιδρυτικά μέλη. Με την ακόμα πιο πρόσφατη Μον.Πρ.Θηβών 195/ 2018, έγινε δεκτό το αίτημα, το οποίο κατατέθηκε στις 20-10-2017, να εγκριθεί  τροποποίηση  στον κανονισμό του ΘΝΠ όσον αφορά την αλλαγή της  έδρας του.

Ακόμα, με την ΜονΠρ.Πειραιά 2457/ 2015 απόφαση αναγνωρίσθηκε Θρησκευτικό Νομικό πρόσωπο με την επωνυμία «Ιερά Μητρόπολις Πειραιώς και Σαλαμίνος της Εκκλησίας των Γνησίων Ορθοδόξων Χριστιανών της Ελλάδος, Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο», ή σε συντετμημένη μορφή «Ιερά Μητρόπολις Πειραιώς και Σαλαμίνος της Εκκλησίας ΓΟΧ Ελλάδος. Θρησκευτικό Νομικό Πρόσωπο» με 449 ιδρυτικά μέλη.

          ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Νομικών προσώπων, τα οποία πλέον αντιμετωπίζονται επισήμως ως ξεχωριστές και ευδιάκριτες νομικές οντότητες, και με αυτοτελή χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας αυτός προσιδιάζει περισσότερο στη πραγματική φύση τους και στη “ταυτότητά” τους. Επίσης αξίζει να επισημανθεί ότι λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης από τα λοιπά μη θρησκευτικού χαρακτήρα νομικά πρόσωπα.

Η δημιουργία μιας μορφής νομικής προσωπικότητας, καθαρά θρησκευτικού χαρακτήρα (που δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο[68]) κρίθηκε απαραίτητη, καθώς πολλές θρησκευτικές κοινότητες δεν επέλεγαν να λάβουν νομική προσωπικότητα, λόγω μη συμβατότητας των μορφών που προσφέρονταν στην εθνική έννομη τάξη με το θρησκευτικό τους χαρακτήρα.

Κατά κάποιο τρόπο, ο νόμος πέτυχε την επίλυση, έστω και με αστοχίες, αρκετών ζητημάτων. Βέβαια υπάρχει ακόμα δρόμος να διανυθεί, τουλάχιστον μέσω της μελλοντικής εφαρμογής και στην πράξη, όλων των ρυθμίσεων που μας προβληματίζουν. Η ομαλότερη ένταξη του νόμου είναι μονόδρομος για τη διατήρηση της ύπαρξής του στο νομικό κόσμο. Όμως, αυτό που προβληματίζει εντονότερα είναι ότι ο νομοθέτης, παρόλο που αναγνωρίζει την ανάγκη ρύθμισης της καταστάσεως (είναι φανερό από τη δημιουργία του), είναι βαθιά επηρεασμένος, (χωρίς να έχει αυτή την πρόθεση) από την ορθόδοξη παράδοση, και τελικά, από τη θεμιτή ανάγκη της  προστασίας της θρησκευτικής ελευθερίας,  οδηγεί στον περιορισμό και κρατικό έλεγχό της.

Υπάρχουν ψήγματα φόβου απέναντι στο διαφορετικό, το οποίο μπορεί να αλλοιώσει την υφιστάμενη κοινωνική συνοχή, κάτι το οποίο δεν δικαιολογείται στη σημερινή εποχή, η οποία εξελίσσεται ταχύτατα και μεταβάλλεται συνεχώς σε όλους τους τομείς. Μένει ο νόμος να προσαρμοσθεί στις σημερινές νομικές και κοινωνικές ανάγκες, και όχι η κοινωνία να προσαρμοσθεί στο υφιστάμενο νομοθέτημα[69].