Οχυρωμένοι νησιωτικοί οικισμοί στο Αιγαίο απο τον 7ο έως τον 9ο αιώνα. Οι περιπτώσεις του Εμποριού της Χίου και της θέσης Τηγάνι Σάμου.* (Μέρος Α')

Το θέμα της παρούσας ομιλίας επιλέχθηκε με βάση τα λίγα δεδομένα που διαθέτουμε για τους οικισμούς στο Αιγαίο απο τον 7ο έως τον 9ο αιώνα. Το Εμποριό της Χίου επιλέχθηκε διότι είναι καλά ανεσκαμμένο και πλήρως δημοσιευμένο επομένως μας επιτρέπει μια ασφαλή και αρκετά αξιόπιστη εικόνα αυτού του οικισμού σε αντίθεση με τη θέση Τηγάνι Σάμου, η οποία δεν έχει ανασκαφεί πλήρως, αλλά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Η θέση Εμποριό στη Χίο βρίσκεται στα νοτιανατολικά του νησιού και πρόκειται για ένα βραχώδες και απότομο ακρωτήριο που υψώνεται πάνω απο τον ορμίσκο Μαύρα Βόλια. Η θέση ανασκάφηκε μεταξύ των ετών 1952 – 1955 και η δημοσίευσή της έγινε το 1989 σε έναν τόμο με τίτλο Byzantine Emporio απο τους Michael Ballance, John Boardman, Spencer Corbett και Sinclair Hood.

   Χάρτης Αιγαίου με τη θέση της Χίου και χάρτης της Χίου με την θέση του Εμποριού

Η θέση του Εμποριού είναι η σημερινή παραλία που οι ντόπιοι αποκαλούν Μαύρα Βόλια.

Το Εμποριό είναι ένας οικισμός με οχύρωση πάνω στο ακρωτήριο, ενώ ενδείξεις κατοίκησης έχουμε και από το παρακείμενο λιμάνι. Η κεραμική που έχει βρεθεί και  στους δυο  χώρους δείχνει ότι υπήρχε κάποιου τύπου κατοίκηση εκεί, ήδη απο τον 5ο αιώνα. Η εγκατάσταση στην περιοχή του λιμανιού θα πρέπει να ήταν και η βασική θέση κατοίκησης του πληθυσμού σε όλη την πρωτοβυζαντινή περίοδο και η χρήση της θα πρέπει να συνεχίστηκε ακόμη και μετά την οικοδόμηση του οχυρού. 

Πλάνο των ανασκαφών

Η απόφαση να οικοδομηθεί ένα οχυρό στο Εμποριό θα πρέπει να συνδεθεί με τα γεγονότα των αρχών του 7ου αιώνα στον αιγαιακό χώρο που λίγο πολύ είναι γνωστά. Οι συγκρούσεις με τους Πέρσες αρχικά και η εμφάνιση των Αράβων στη συνέχεια, ανάγκασαν τους κατοίκους να οχυρωθούν για να προστατευθούν από εχθρικές επιθέσεις, αλλά και για να μπορέσει να συνεχιστεί η εμπορική δραστηριότητα. Το Εμποριό ήταν ένας ναυτικός εμπορικός σταθμός και το λιμάνι από όπου ξεκινούσε το εμπόριο της πολύτιμης μαστίχας που παραγόταν στη νότια Χίο. Η ταραχώδης αυτή περίοδος δηλώνεται και με την απόκρυψη θησαυρών. Στην πόλη της Χίου βρέθηκε το 1998 θησαυρός 113 φόλλεων του Κώνσταντος Β΄ σε ανασκαφή οικοπέδου μέσα στο κάστρο. Ο θησαυρός βρέθηκε μέσα σε κτήριο που έχει ίχνη καταστροφής και πυρκαγιάς που δηλώνει βεβιασμένη εγκατάλειψη στις αρχές του 7ου. 

Ένα κτήριο της πρωτοβυζαντινής περιόδου για το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε είναι η βασιλική που έχει βρεθεί και έχει πλήρως ανασκαφεί.  Βρίσκεται 120μ. δυτικά του λιμανιού στην πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης. Είναι μια τυπική τρίκλιτη βασιλική με αίθριο και νάρθηκα στον ίδιο άξονα. Η είσοδος βρισκόταν στη βόρεια πλευρά του νάρθηκα, ενώ στην νότια πλευρά υπάρχει εξέδρα που λειτουργεί ως πρόθεση. Στη δυτική πλευρά υπάρχουν δυο είσοδοι που οδηγούν στο αίθριο. Νότια του αιθρίου υπάρχει βαπτιστήριο μαζί με άλλους χώρους των οποίων η λειτουργία δεν έχει ταυτιστεί. Η είσοδος στη βόρεια πλευρά του νάρθηκα φαίνεται ότι ήταν η κύρια είσοδος στο συγκρότημα και ίσως η  μοναδική. Η εκκλησία ήταν ξυλόστεγη ενώ μόνο οι αψίδες και το βαπτιστήριο έφεραν θολωτή στέγη. Τα δάπεδα του νάρθηκα και των πλαγίων κλιτών έφεραν ψηφιδωτή διακόσμηση αποτελούμενη από απλά σχέδια. Αντίθετα τα δάπεδα του αιθρίου και του προθαλάμου του βαπτιστηρίου είχαν λευκά και μαύρα βότσαλα θαλάσσης, τα οποία σχημάτιζαν περίτεχνα γεωμετρικά σχήματα. Το δάπεδο του βαπτιστηρίου ήταν από πράσινο μάρμαρο. Πρόκειται για μια τυπική εκκλησία που θα περιμέναμε για μια μικρή αλλά οικονομικά ανθηρή θέση. Δεν έχει χρονολογηθεί ακριβώς, ωστόσο από τα νομίσματα που βρέθηκαν στα θεμέλια δηλώνεται ως χρονολόγηση η περίοδος της βασιλείας του Ιουστίνου Β΄ (565 – 578). 

Η Βασιλική

Το βαπτιστήριο

*Το παρόν κείμενο αποτελεί την ομιλία που εκπονήθηκε  στην ημερίδα του  Διεπιστημονικού σεμιναρίου  «Νίκος Οικονομίδης» με θέμα: 7ος-9ος αιώνες (610-867): Περίοδος κρίσης και ζυμώσεων, ανασυγκρότησης και αναμόρφωσης. Το σεμινάριο αυτό εκπονείται από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 

Σημείωση: Η βιβλιογραφία θα παρατεθεί στο σύνολό της στο τρίτο μέρος του παρόντος άρθρου.

Δελλή Γεωργία