Οι προϊστορικοί μεγαλιθικοί Ναοί της Μάλτας: οι ναοί Tarxien

Σε συνέχεια του πρώτου άρθρου σχετικά με του προϊστορικούς της Μάλτας, εκτενέστερη αναφορά γίνεται αυτή τη φορά στους ναούς Tarxien (Ταρσίν) και στην ανακάλυψή τους, την αρχιτεκτονική καθώς και την χρήση τους.

Η ανακάλυψη των ναών Tarxien

Οι πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη ναών εμφανίστηκαν το 1931. Ωστόσο, η πρώτη ανασκαφή ξεκίνησε το 1915 και συνεχίστηκε μέχρι το καλοκαίρι του 1916. Παρά τα προβλήματα που εμφανίστηκαν κατά την διάρκεια

Εικ. 1 Οι ναοί Tarxienκαι η θέση τους στη νέα πόλη

του πρώτου παγκοσμίου πολέμου το 1914 με 1918 οι ανασκαφές συνεχίστηκαν και το 1917 και 1918. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες οι ανασκαφές τελείωσαν το 1919. Κατά την περίοδο 1915 και 1916 πραγματοποιήθηκε το μεγαλύτερο μέρος των ανασκαφών καθώς αποκαλύφθηκε το κεντρικό και το νότιο μέρος των ναών. Επιπλέον την ίδια χρονιά ο Zammit εξέδωσε τη πρώτη επίσημη επιστημονική αναφορά επισημαίνοντας την σημαντικότητα του χώρου για την μαλτέζικη αρχαιολογία. Με το έργο του Zammit ολοκληρώθηκε η πρώτη επίσημη ανασκαφή στην Μάλτα και μας βοήθησε να κατανοήσουμε την προϊστορία του νησιού (Skeats 2010, 157-170).

Οι ναοί Tarxien λειτούργησαν επίσης ως πρωτοποριακό εργαστήριο για τον έλεγχο των αναστηλωτικών εργασιών. Ο Zammit χρησιμοποίησε αυθεντικό υλικό για την ολοκλήρωση της αναστήλωσης. Από το 1919 και έπειτα δεν πραγματοποιήθηκαν μεγάλες αλλαγές στον χώρο. Κατά την διάρκεια του 1918 και 1919 αποκαλύφθηκε το ανατολικό μέρος των ναών. Το 1929 ο Thomas Ashby προσπάθησε να καταλάβει και να εξηγήσει την χρονολογική σχέση μεταξύ των διαφορετικών τύπων των ναών που ανήκουν στο συγκρότημα. Το έργο του Ashby συνεχίστηκε από τον Evans το 1954 και από τον Trump το 1958. Το 1997 κατά την διάρκεια της ανασκαφής που πραγματοποιήθηκε από το μουσείο αποκαλύφθηκε μια αψίδα, η οποία, ωστόσο, επικαλύφτηκε για λόγους προστασίας (Pace 2006, 12) (Εικ. 4).

Με βάση τις τελευταίες αναλύσεις ραδιενεργού άνθρακα από τον χώρο οι μελέτες έδειξαν ότι οι ναοί αυτοί είναι παλαιότεροι από ότι πίστευαν μέχρι τώρα. Ο καθηγητής Prof.Colin Renfrew ως αποτέλεσμα της μελέτης του, αναφέρει ότι το μνημείο είναι παλαιότερο τόσο από το Stonehenge, όσο και από το ανάκτορο της Κνωσού και τις πυραμίδες της Αιγύπτου. Οι ναοί Tarxien είναι το αρχαιότερο όρθιο μνημείο στον κόσμο.

Παράλληλα με τις ανασκαφές στην Μάλτα, μεγάλες και εξίσου σημαντικές ανασκαφές και ανακαλύψεις λάμβαναν χώρα σε διάφορες περιοχές. Όπως για παράδειγμα η ανακάλυψη του ανακτόρου της Κνωσού, ο τάφος του Τουταγχαμών, η Τροία. Όλες οι περιοχές είχαν κοινό χρόνο ανάπτυξης, την τελική Νεολιθική και την εποχή του χαλκού. Ωστόσο, δείγματα μεγαλιθικών ναών έχουν βρεθεί μόνο στη Μάλτα (Pace 2006, 12).

Περιγραφή του χώρου Tarxien 

Εικ. 2: Ναοί Tarxien - Κολοσσιαίο άγαλμα

Η περιοχή που βρίσκονται οι ναοί δεν θυμίζει σε τίποτα το προϊστορικό τοπίο. Σήμερα, οι ναοί βρίσκονται σε μια κοιλότητα και γύρο από τους ναούς υπάρχουν μοντέρνα κτήρια. (Εικ.1). Με το πέρασμα των αιώνων η γη καλλιεργήθηκε και έτσι καταχώθηκαν οι ναοί. Οι συγκεκριμένοι ναοί της Μάλτας αποτελούν μοναδικό παράδειγμα αρχαιολογικού χώρου που καταχώθηκε εξολοκλήρου από χώμα και μπάζα. Ο πρώτος ανασκαφέας θέλοντας να προστατέψει τους ναούς, ζήτησε να μην οικοδομηθούν οι γύρω περιοχές. Δυστυχώς, σχεδόν όλη η περιοχή έχει καλυφθεί από μοντέρνα κτήρια. Ωστόσο, για την τοποθεσία των ναών οι προϊστορικοί άνθρωποι ήταν πολύ προσεκτικοί. Έδιναν ιδιαίτερη βάση στον φυσικό ορίζοντα, στον σχεδιασμό, αλλά και στον προσανατολισμό (Εικ. 5).

Η τεχνολογία που χρησιμοποιήθηκε εκείνη την περίοδο για την οικοδόμηση των ναών είναι μοναδική. Οι ναοί χωρίζονται σε τέσσερεις βασικές πτέρυγες, την «Άνω ανατολική», την ανατολική, τη νότια, και την κεντρική. Οι ναοί πέρασαν από διάφορες φάσεις κατά την διάρκεια της τελικής νεολιθικής (3600-2500 π.Χ.). Κάποια μέρη των ναών αργότερα μετατράπηκαν σε νεκροταφείο με καύσεις νεκρών κατά την διάρκεια της πρώιμης εποχής του Χαλκού (2500-1500 π.Χ) (Pace 2006, 3-10).

Το πρώτο κτήριο που κτίστηκε ήταν ο ναός στην Άνω ανατολική πτέρυγα σχεδιάστηκε αρχικά ως κτήριο με πέντε αψίδες. Τα λείψανα του κτιρίου δείχνουν ότι το οικοδόμημα ήταν μικρό σε σύγκριση με τα υπόλοιπα που οικοδομήθηκαν στη συνέχεια. Το ανατολικότερο μισό μέρος του ναού έχει χαθεί ολοσχερώς. Υπάρχουν πολλές πιθανότητες καταστροφής. Ωστόσο, ο τρόπος οικοδόμησης είναι διαφορετικός σε σχέση με τα επόμενα κτήρια που διασώζονται σε καλύτερη

Εικ.3 Σχεδιαστική απόδοση της πρόσοψης των ναών/ Ναοί Tarxien

κατάσταση. Οι λίθοι που χρησιμοποιήθηκαν στα επόμενα κτήρια είναι καλύτερα κομμένοι και τοποθετημένοι. Αυτή η τεχνική δίνει καλύτερη σταθερότητα με ένα σύστημα αλληλοεφαρμοζόμενων λίθων. Στη μαλτέζικη μεγαλιθική αρχιτεκτονική, η χρήση μεγαλύτερων λίθων ήταν το κλειδί για να επιτευχθεί η μόνιμη παρουσία. Η καταστροφή του κτηρίου αυτού μπορεί να οφείλεται στο λατομείο ή στην επαναχρησιμοποίηση των λίθων.

Το σχέδιο του κτηρίου αυτού μοιάζει με τμήματα των ναών Ggantija S και Hagar Qim N, κτήρια με πέντε αψίδες. Ωστόσο, ο ναός στους Tarxien είναι αρκετά μικρότερος. Ο κεντρικός διάδρομος που οδηγεί στο κτήριο είναι μόλις 10 μέτρα. Το κτήριο αυτό είχε σχεδιαστεί και κτιστεί με κοίλη πρόσοψη. Το εσώτατο σημείο του κτηρίου ορίζεται από την κεντρική αψίδα. Ο κεντρικός άξονας του διαδρόμου είναι στρωμένος από μια σειρά πέτρινες πλάκες, στοιχείο που συναντάμε σε πολλούς από του Μαλτέζικους ναούς (Pace 2006, 3-10). Η πρόσβαση στον κύριο διάδρομο ορίζεται με ένα υπερυψωμένο κατώφλι, το οποίο είναι ορατό μέχρι και σήμερα. Σε ορισμένα σημεία στο εσωτερικό του ναού, το δάπεδο είναι κατασκευασμένο με torba, δηλαδή με πακτωμένο χώμα, ανακατεμένο με μικρές πέτρες και θρυμματισμένα κεραμικά.

Οι ναοί Tarxien και το τέλος της χρήσης τους

Ένα ερώτημα που απασχολεί τους αρχαιολόγους είναι το πώς και το γιατί οι ναοί μετατράπηκαν σε νεκροταφείο το οποίο χρονολογείται την πρώιμη εποχή του χαλκού. Ίσως να εξηγείται με το γεγονός κάποιας μεγάλης φυσικής καταστροφής. Ωστόσο, δεν έχει βρεθεί ένα τέτοιο στρώμα καταστροφής που να εξηγεί και να αποδεικνύει την υπόθεση αυτή. 

Εικ. 4: Ναοί Tarxien μετά την αναστύλωση

Στρώμα καύσης βρέθηκε πάνω από τα στρώματα που χρονολογούνται κατά την διάρκεια της χρήσης των ναών και έχει βρεθεί σε όλο το κτίριο, καθώς και στους περιβόλους. Σύμφωνα με τον Zammit το στρώμα καύσης βρέθηκε στα συντρίμμια που κάλυπταν τα δωμάτια των ναών. Τα μαχαίρια και οι λεπίδες που βρέθηκαν στην περιοχή ίσως ολοκληρώνουν την εικόνα ότι εκείνη την περίοδο εισβολείς ήρθαν στο νησί και σκότωσαν τους κατοίκους. Τα σημάδια καύσης που έχουν βρεθεί σε πολλά σημεία σε τοίχους των ναών δείχνουν ένα ακόμα σημάδι καταστροφής. Σε αυτή την υπόθεση οι εισβολείς παρουσιάζονται σαν μια μεγάλη στρατιωτική δύναμη που κατέλαβε όλο το νησί και έσφαξαν τους κατοίκους (Bonanno 1993, 35-45).

Οι θεωρίες καταστροφής παρουσιάζονται με πολλές διαφορετικές εκδοχές. Μία άλλη εκδοχή είναι ότι οι νέοι πληθυσμοί που ήρθαν στο νησί βρήκαν μια έρημη γη. Ο αριθμός των κατοίκων που ζούσε κατά την ύστερη νεολιθική περίοδο ήταν πολύ μικρός και θα μπορούσε να εξαφανιστεί για πολλούς λόγους. Κάποιοι λόγοι μπορεί να είναι ακραίες καιρικές συνθήκες, μακροχρόνιες ξηρασίες και έλλειψη φαγητού. Το νησί εκείνη την περίοδο βασιζόταν στην αγροτική οικονομία και σε μία τέτοια καταστροφή είναι πιθανών να μην μπορούσε να ανταπεξέλθει. Ακόμη μία υπόθεση είναι ότι κάποια τρομερή ασθένεια έπληξε το νησί. Όποια και να είναι η αλήθεια το γεγονός είναι ότι εκείνη την περίοδο έγιναν πολλές κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές όπου το παλιό και το καινούριο έγιναν ένα (Pace 2006, 41) (Εικ.3).

UNESCO

Εικ. 5 Κάτοψη των ναών Tarxien

Η μοναδικότητα, η εξέλιξη και η τέχνη των ναών Tarxien καθώς και η επιρροή τους θα παραμείνει για πάντα ζωντανή με την βοήθεια του οργανισμού «UNESCO WORLD HERITAGE LIST» και του οργανισμού «HERITAGE MALTA»

Από το 2003 το HERITAGE MALTA και η τράπεζα BANK OF VALLETTA συγχρηματοδοτούν το πρόγραμμα «BOV Tarxien Temples Project» που έχει σαν στόχο την συντήρηση και την ανάδειξη του μνημείου. Χρησιμοποιήθηκαν τελευταίας τεχνολογίας μηχανήματα, έτσι ώστε ο χώρος να προστατεύεται από τον άνεμο, την ηλιακή ενέργεια, την βροχόπτωση, την υγρασία και την βαρομετρική πίεση (Pace 2006, 49).

Βιβλιογραφία

• Α. Pace, The Tarxien Temples, Malta 2006
• A. Bonanno, Tarxien and Tarxien Cemetery, Malta 1993
• R. Skeats, An archaeology of the sense, prehistoric Malta, Oxford 2010
• R. Grima, Landscape, Territories, and the Life-Histories of Monuments in Temple Period Malta, Malta 2008
• C. Broodbank, An Island Archaeology of the Early Cyclades, UK 2000
• R. Sicilliana, Le Orme Dei Giganti, Palermo 2009
• Φ. Μπροντέλ, Οι μνήμες της Μεσογείου, Προϊστορία και Αρχαιότητα, Αθήνα 2000