Οι προϊστορικοί μεγαλιθικοί Ναοί της Μάλτας

Εικ. 1: Χάρτης με προϊστορικές θέσεις της Μάλτας και Γκόζο

Το μικρό αρχιπέλαγος της Μάλτας περιλαμβάνει ένα μεγάλο και σημαντικό κομμάτι της προϊστορικής αρχαιολογίας της Ευρώπης. Το πλούσιο έδαφος της Μάλτας σε ασβεστόλιθο με βραχώδες υπόστρωμα και η έλλειψη εναλλακτικών δομικών υλικών οδηγεί στην δημιουργία μεγαλιθικών ναών σε όλο το μήκος και πλάτος του νησιού. Η κατασκευή τους ήταν μια βαθιά δήλωση της ταυτότητας της Μάλτας, δεδομένου ότι τέτοιες κατασκευές δεν έχουν αλλού, εκτός από ορισμένες περιοχές της Σαρδηνίας. Η χρονολόγηση αυτών των πρώτων μνημείων αρχίζουν από την Νεολιθική Περίοδο και η χρήση συνεχίζεται και την εποχή του Χαλκού.

Η γεωμορφολογία της Μάλτας είναι κυρίως λοφώδης (μέγιστο υψόμετρο 260μ.) με μικρές κοιλάδες και λιμάνια. Το κλίμα είναι ημίξηρο, με μόνο εποχιακές διακυμάνσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση βιολογικών πόρων. Η θαλασσοταραχή στο Κανάλι της Σικελίας θα σήμαινε επίσης εποχιακή απομόνωση του νησιού, ειδικά το χειμώνα. Αυτές οι συνθήκες θα έκαναν τους κατοίκους της Μάλτας να εξαρτώνται από τις γειτονικές περιοχές, ιδίως τη Σικελία, σε περίπτωση έλλειψης πόρων (Sicilliana 2009, 59). 

Εικ.2: Αεροφωτογραφία ναών Ggantija

Οι ναοί, σημαντική πηγή πληροφοριών, μας δείχνουν ένα χαρακτηριστικό τύπο προϊστορικής τέχνης και μας επιτρέπουν να αντιληφτούμε την αξία την Μάλτας και την προσφορά της στο μεσογειακό πολιτισμό. Αρχικά η επιστημονική αξία του χώρου αναγνωρίστηκε από τον αρχαιολόγο Temi Zammit, πατέρας της μαλτέζικης αρχαιολογίας. Από την πρώτη στιγμή η ανακάλυψη των ναών αποτέλεσε πόλος έλξης τόσο για επιστήμονες όσο και για επισκέπτες -τουρίστες. O Zammit ήταν εκείνος που οργάνωσε και ίδρυσε το πρώτο αρχαιολογικό μουσείo, καθώς ανέλαβε επίσης ανασκαφές σε όλο το νησί, όπως στο διάσημο Hypogeum και στα ρωμαϊκά λουτρά του νησιού (Pace 2006, 3-4)

Επτά μεγαλιθικοί ναοί βρίσκονται στα νησιά της Μάλτας και του Γκόζο (εικ.1). Το συγκρότημα Ggantija στο νησί Gozo είναι αξιοσημείωτο για τα υπεράνθρωπα επιτεύγματα που χρονολογούνται από το 3.600 π.Χ. [εποχή του Χαλκού]. Στο νησί της Μάλτας, οι ναοί Ħaġar Qim, Mnajdra και Tarxien είναι μοναδικά αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, δεδομένων των πολύ περιορισμένων πόρων. Οι ναοί Hagrat και Skorba μαρτυρούν την εξάπλωση της παράδοσης των ναών αυτόυ του τύπου στη Μάλτα. Το Hal Saflieni Hypogeum είναι μια τεράστια υπόγεια κατασκευή ιδιαίτερης σημασίας για την Μαλτέζικη αρχαιολογία αλλά και γενικά για την προϊστορική αρχαιολογία, καθώς θρωρείται ο πρώτος υπόγειος ναός του κόσμου (Sicilliana2009, 68-70). Οι ναοί υπάγονται στον οργανισμό HeritageMalta, www.heritagemalta.com.

Εικ. 3: Κάτοψη ναών Ggantija

Συνοπτικά αναφέρονται δύο συμπλέγματα ναών, οι Ggantija Temples και οι Ħaġar Qim. Και οι δύο αρχαιολογικοί χώροι συμπεριλαμβάνονται στην λίστα του οργανισμού της UNESCO. Οι ναοί Ggantija αποτελούν το πιο εντυπωσιακό συγκρότημα και βρίσκονται στο Gozo (εικ. 2). Τα ερείπια είχαν ήδη παρατηρηθεί από το 1772 και τα υπολείμματα «καθαρίστηκαν» (όχι ανασκαφή) το 1827 κάτω από την επίβλεψη του συνταγματάρχη Otto Bayer. Κεραμικά ή άλλα ευρήματα δεν διασώθηκαν, εκτός από ένα μικρό αριθμό αντικειμένων. Το συγκρότημα αποτελείται από δύο ναούς (εικ. 3). Το μεγαλύτερο νότιο τμήμα ανήκει σε παλαιότερη φάση. Η πρόσοψή του βρίσκεται αποκατεστημένη σε ύψος 6 μέτρων. Ο δρόμος πίσω από το ναό είναι κλειστός με μια σκαλωσιά, για να υποστηρίξει προσωρινά το τείχος (Skeats 2010, 157-160). 

Οι ναοί Ħaġar Qim βρίσκονται στην κορυφή ενός λόφου με θέα στη θάλασσα στο νότιο τμήμα της Μάλτας (εικ. 4). Τα υψηλότερα μεγαλιθικά τμήματα των ναών αυτών είναι ορατά από το ναό Mnajdra κοντά στην ακτή. Ο Abela αναφέρει ήδη την περιοχή το 1647. Ενώ, ο Ι.Ο. Vance άνοιξε το χώρο το 1851. Το 1885 Α.Α. Caruana συνέχισε τις ανασκαφές. Περισσότερες και πιο συστηματικές ανασκαφές έγιναν από τον Sir Zammit και ΤΕ Peet το 1909. Μεταξύ 1947-1950 ο διευθυντής του Μουσείου, Δρ. Baldacchino οργάνωσε ένα πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης,

Εικ. 4: Αεροφωτογραφία Ħaġar Qim Temples

όπου κάποιοι ογκόλιθοι καλύφθηκαν με τσιμέντο. Η πρόσοψη ανοικοδομήθηκε εν μέρει και τέσσερα ακέφαλα αγάλματα ανακαλύφθηκαν. Το συγκρότημα Ħaġar  Qim αποτελείται από τέσσερα ξεχωριστά κτίρια (εικ. 5). Το σχέδιο του κεντρικού κτιρίου είναι μοναδικό σε σύγκριση με τους υπόλοιπους ναούς της Μάλτας. 

Εικ. 5: Κάτοψη ναών Ħaġar Qim

Οι αψίδες επεκτάθηκαν από το κέντρο προς νότιο – δυτικά. Ο χώρος είχε χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια ολόκληρης της Εποχής του Χαλκού, με πολλές προσθήκες και τροποποιήσεις μεταξύ 3.600 - 2.500 π.Χ. (Grima 2008, 37-38).

Αρχαιολογικά στοιχεία από τη Μάλτα κατά τη διάρκεια των περιόδων αυτών χαρακτηρίζονται από την αφθονία σε μνημειακά κτίρια, καθώς και μια έλλειψη των εγχώριων στοιχείων. Αρκετοί είναι οι αρχαιολόγοι που ανάσκαψαν τους ναούς και ακόμα περισσότεροι οι μελετητές που προσπάθησαν και προσπαθούν να δώσουν καίρια απαντήματα σε βασικά ερωτήματα που αφοράν την κατανόηση τόσο του τρόπου κατασκευής όσο και της χρήσης των ναών αυτών.

Με περαιτέρω έρευνα, υποθέσεις, μελέτες και αναλύσεις θα πρέπει να απαντηθούν ερωτήματα τόσο για την θρησκεία και τον τρόπο λατρείας των συγκεκριμένων περιόδων, όσο και για την προέλευση των κατοίκων του νησιού, τον τρόπο ζωής και τις σχέσεις με τους λαούς της Μεσογείου. 

Βιβλιογραφία

• BroodbankC., AnIslandArchaeologyoftheEarly Cyclades, UK 2000
• Grima R., Landscape, Territories, and the Life-Histories of Monuments in Temple
• Period Malta, Malta 2008
• Pace A., The Tarxien Temples, Malta 2006
• Sicilliana R., Le Orme Dei Giganti, Palermo 2009
• Skeats R., An archaeology of the sense, prehistoric Malta, Oxford 2010
• Μπροντέλ Φ., Οι μνήμες της Μεσογείου, Προϊστορία και Αρχαιότητα, Αθήνα 2000
• Ηλεκτρονική πηγή (φωτογραφιών): www.archeo.it Megalithic Malta

Ανεβλαβή Βασιλική