Οικιστική της Συρο - Παλαιστίνης, από τον 1ο αι. π.Χ. έως τον 7ο αι. μ.Χ.

Σε όλες κοινωνίες υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στη δημόσια και ιδιωτική αρχιτεκτονική. Τα δημόσια κτίρια είναι μεγάλα και επιβλητικά, ενώ οι οικίες, ως βασικό σημείο αναφοράς στα ιδιωτικά κτίσματα, είναι πολύ πιο απλές στην κατασκευή τους.

Στο παρόν άρθρο επιχειρείται μία συνοπτική παρουσίαση των οικιστικών χαρακτηριστικών της περιοχής της Παλαιστίνης, από την ενσωμάτωσή της στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (63 π.Χ.) έως την κατάκτησή της από τους Άραβες (±630 μ.Χ.). Κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων δεν παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στον συγκεκριμένο τομέα, κάτι που βοηθάει στη συγκεντρωτική μελέτη του.

Απλή οικία, Nahal ha-'Etz, 5ος-6ος αι. μ.Χ.

Σε ολόκληρη την περιοχή της Συρο-Παλαιστίνης συναντάμε οικιστικά κατάλοιπα τα οποία μαρτυρούν την επιρροή της ελληνορωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Τέτοια ίχνη εντοπίζονται κατά κύριο λόγο στις πόλεις, που βρίσκονται διάσπαρτες κατά μήκος των ακτών και των δρόμων των καραβανιών. Η επίδραση αυτή μαρτυρείται και στα οροπέδια της ενδοχώρας, αλλά σε πολύ μικρότερο βαθμό. Εκεί, παραμένει κυρίαρχο το τοπικό στοιχείο, αφού «ακόμη και τα πιο εξελληνισμένα κτίρια (της ενδοχώρας) περιβλήθηκαν με αρχιτεκτονικές μορφές και εκτελέστηκαν με υλικά και τρόπους δομής ξένα προς το ρυθμό από τον οποίο είχαν αντλήσει την έμπνευσή τους».

Οικοδομικά υλικά

Στην οικιστική αρχιτεκτονική, σε αντίθεση με την μνημειακή, σημειώνεται χρήση τοπικών υλικών. Κύριο οικοδομικό υλικό ήταν ο βασάλτης. Ένα πέτρωμα γκρίζου ή μαύρου χρώματος, ιδιαίτερα ανθεκτικού, το οποίο αφθονεί στην περιοχή των υψιπέδων του Γκολάν και της Γαλιλαίας. Ένας άλλος λίθος που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή οικιών είναι ο ασβεστόλιθος. Και τα δύο πετρώματα εντοπίζονται σε τοίχους,σε τόξα, θόλους, οροφές, πεσσούς, σκάλες και πατώματα.Άλλα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν το ξύλο, η στάχτη, η λάσπη και το ασβεστοκονίαμα.

Τύποι Οικιών - Χώροι

Βασιζόμενοι στα αρχαιολογικά οικιστικά κατάλοιπα των υπό εξέταση περιόδων μπορούμε να διακρίνουμε οικίες ιδιαίτερα απλές, συγκροτήματα οικιών, καθώς και οικίες με εσωτερική αυλή. Πιο αναλυτικά, όμως, η απλούστερη μορφή οικίας είναι μία μονόχωρη ή δίχωρη κατασκευή, με μία ανοικτή αυλή στο μπροστινό ή πίσω μέρος της. Παραλλαγή του τύπου αυτού είναι η οικία που αναπτύσσεται σε δύο πτέρυγες. Ακολουθούν τα συγκροτήματα οικιών, τα οποία κατά πάσα πιθανότητα είναι αποτέλεσμα της επέκτασης των απλών, στις οποίες προστέθηκαν δωμάτια και πτέρυγες. Οι χώροι αναπτύσσονται περιμετρικά μίας κοινής κεντρικής αυλής, η μία πλευρά της οποίας συνήθως επικοινωνεί άμεσα με τον δρόμο. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσονται οι πολυκατοικίες, που εντοπίζονται στις πόλεις, και οι αγροικίες, που εντοπίζονται στην επαρχία. 

Οικία-πύργος, Umm Rihan, 2ος-3ος αι. μ.Χ. και 

Αγροικία, Qasr e-Leja, 3ος/2ος αι.π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.

Η τελευταία κατηγορία οικιών είναι αυτές με εσωτερική αυλή. Πρόκειται για μεγάλου μεγέθους κτίσματα, με πλήθος επιπέδων, κλίμακες και περίκλειστη αυλή. Η εσωτερική αυτή αυλή είναι κατά παράδοση απλή, ενώ στα παραδείγματα που ακολουθούν το ρωμαϊκό πρότυπο, περιβάλλεται από σειρά κιόνων. Τέλος, μπορούμε να αναφέρουμε τις οικίες-πύργους, οι οποίες αναπτύσσονται σε ύψος και τις οικίες-φρούρια, οι οποίες έφεραν τουλάχιστον ένα πύργο σε κάποια από τις πλευρές τους. Όπως είναι ευνόητο, οι δύο αυτοί τύποι οικιών, επηρεασμένοι από την στρατιωτική αρχιτεκτονική, εντοπίζονται κυρίως σε περιοχές σχετικά απομονωμένες ή κοντά στα σύνορα της αυτοκρατορίας.

Οικία με αυλή, Jerusalem, «Great Mansion», 1ος αι. π.Χ.- 1ος αι. μ.Χ.

Οι οικίες της Συρο-Παλαιστίνης κατά τους αιώνες αυτούς φέρουν ορισμένα χαρακτηριστικά, τα οποία σχετίζονται είτε με το κλίμα και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της περιοχής, είτε με την επικρατούσα θρησκεία, τον ιουδαϊσμό. Αναλυτικότερα, πέρα από τις απλές οικίες, σε όλες τις άλλες είναι αισθητή η ύπαρξη πολλών και πολλαπλών ανοιγμάτων,τα οποία αποσκοπούσαν τόσο στην λειτουργικότητα των χώρων, όσο και στην άνεση των ενοίκων. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό, ιδιαίτερα στην επαρχία, είναι η παρουσία ελαιοτριβείων και άλλων εγκαταστάσεων που χρησίμευαν στην επεξεργασία και παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Αυτές οι εγκαταστάσεις εντοπίζονται είτε σε ειδικούς χώρους των οικιών, είτε εντός της αυλής. Επιπλέον, η πλειονότητα των οικιών φέρει κινστέρνες για τη συγκέντρωση νερού, καθώς και λουτρικές εγκαταστάσεις. Άλλωστε, η σχέση των κατοίκων της περιοχής με το νερό ήταν ξεχωριστή, όπως θα γίνει αντιληπτό και στη συνέχεια, με τα μίκβε.

Jerusalem, 4ος-5ος αι. μ.Χ

Μίκβε (Mikveh) είναι ένα είδος λουτρού, το οποίο χρησιμοποιούν (ακόμα και σήμερα) οι Ιουδαίοι, κυρίως για τελετουργικούς σκοπούς. Συνήθως βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους και ήταν κατασκευασμένα εξολοκλήρου από λίθους και υλικά φυσικής προέλευσης. Ορισμένα υλικά, όπως τα μεταλλικά, δεν τα χρησιμοποιούσαν, καθώς θεωρούσαν ότι «μόλυναν» την καθαρότητα του νερού, το οποίο έπρεπε να προέρχεται από κάποια φυσική πηγή, τη βροχή ή το χιόνι. Επιπλέον, το νερό ήταν υποχρεωτικό να έχει συνεχόμενη και ελεύθερη, ανεμπόδιστη ροή. Παράλληλα, το βάθος του λουτρού αυτού ήταν απαραίτητο να είναι αρκετό, ώστε να προσφέρει τη δυνατότητα να βυθιστεί κάποιος ολόκληρος στο νερό. Στις Ραββινικές γραφές αναφέρονται με κάθε λεπτομέρεια όλες οι προϋποθέσεις για την κατασκευή και λειτουργία ενός μίκβε.

Μίκβε, Jerusalem, 5ος-6ος αι. μ.Χ.

Το μίκβε, με το καθαρό τρεχούμενο νερό, χρησίμευε στην κάθαρση, στον εξαγνισμό της ψυχής και του σώματος. Για να επιτευχθεί αυτή η κάθαρση το σώμα έπρεπε να έρθει σε άμεση επαφή με το νερό, με άλλα λόγια εισέρχονταν σε αυτό γυμνοί. Για αυτόν ακριβώς το λόγο υπήρχε σχεδόν πάντα, διαχωριστικό τοιχίο. Και τα δύο φύλα χρησιμοποιούσαν το καθαρτικό αυτό λουτρό, αλλά κυρίως οι γυναίκες. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες έπρεπε να το επισκεφτούν πριν τον γάμο, μετά τη γέννηση ενός παιδιού, αλλά και μηνιαία, μετά την ολοκλήρωση της εμμήνου ρύσης. Οι άντρες το χρησιμοποιούσαν σε συγκεκριμένες περιόδους του χρόνου, κυρίως πριν από ορισμένες γιορτές.

Η παρουσία των τελετουργικών αυτών λουτρών σημειώνεται εντός των οικιών τόσο των μεγάλων πόλεων της εποχής, όσο και στην επαρχία. Παράλληλα, μίκβε υπήρχαν και κοντά σε σημαντικούς τελετουργικούς χώρους και ναούς, όπου και εξυπηρετούσαν πλήθος κόσμου.

Μίκβε, Khirbet Qumran, 1ος-3ος αι. μ.Χ.

Συμπέρασματα

Εν συντομία, συνοψίζοντας, μπορούμε να αναφέρουμε ότι:

i. στη Συρο-Παλαιστίνη παραμένουν κυρίαρχα τα τοπικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, παρά το γεγονός ότι κατά το ίδιο διάστημα, στις περισσότερες περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επικρατεί το πρότυπο του domus.

ii. σε όλους τους τύπους οικιών και ανεξαρτήτως μεγέθους είναι κοινή η παρουσία αύλειου χώρου, ο οποίος μπορεί να είναι ανοικτός προς τον δρόμο ή περίκλειστος. 

iii. οι χώροι είναι κατάλληλα προσαρμοσμένοι, ώστε να εξυπηρετούν στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τις ανάγκες των ενοίκων, από τις απλές, καθημερινές μέχρι και τις θρησκευτικές.

Βιβλιογραφία

• ΓΟΥΝΑΡΗΣ, Γ.Γ., Εισαγωγή στην παλαιοχριστιανική αρχαιολογία – Αρχιτεκτονική, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2000.
• GALOR, K., Domestic architecture in Roman and Byzantine Galilee and Golan. Near East Archaeology, Vol.66, No.1/2, House and home in the southern Levant, Mar.- Jun. 2003, pp. 44-57.
• HIRSCHFELD, Y., The Palestinian dwelling in the Roman-Byzantine period, Franciscan Printing Press Jerusalem, 1995.
• KRAUTHEIMER, R., Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή αρχιτεκτονική, μτφρ. Φανή Μαλούχου-Τουφάνου,Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2006.

• HIRSCHFELD, Y., The Palestinian dwelling in the Roman-Byzantine period, Franciscan Printing Press Jerusalem, 1995.
• Wikipedia
• https://digitool.haifa.ac.il