Ροτόντα: ένα μνημείο του χθες και του σήμερα

Η Ροτόντα προσφάτως για πρώτη φορά έπειτα από 40 χρόνια συνεχών αναστηλωτικών εργασιών είναι επισκέψιμη προς το κοινό. Ο καθένας έχει την δυνατότητα πλέον να επισκεφθεί έναν ναό «λουσμένο» από τα απείρου κάλους βυζαντινά ψηφιδωτά  και ήδη από το 1988 εγγεγραμμένο στους καταλόγους της Unesco. Αποτελεί μνημείο χρονολογούμενο μεταξύ του 305 και 311 μ. Χ, ενταγμένο στο ανακτορικό συγκρότημα που ίδρυσε ο Γαλέριος Ουαλέριος Μαξιμιανός καίσαρας και έπειτα αύγουστος της πρώτης ρωμαϊκής τετραρχίας. Το συγκρότημα εκτός της Ροτόντας περιελάμβανε την Αψίδα του Γαλερίου, τον Ιππόδρομο και τα ανάκτορα νότια της Εγνατίας οδού, των οποίων ελάχιστα λείψανα σώζονται.

Η Αψίδα του Γαλερίου ιδρύθηκε με σκοπό την εξύμνηση της νικηφόρου εκστρατείας του Γαλερίου το 297 μ.Χ στην Ανατολή. Η αψίδα βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την Κασσανδρεωτική πύλη, ενώ είναι δυνατόν να παραλληλιστεί ή να συσχετισθεί με την αψίδα της Χρυσής Δυτικής Πύλης χρονολογούμενο 42/41 μ. Χ αφιερωμένη στους νικητές της μάχης των Φιλίππων, Οκταβιανό και Αντώνιο. Το συγκρότημα συνδεόταν μέσω μίας κεντρικής οδού: decumanus maximus ή Via Regia στα ρωμαϊκά χρόνια ή Λεωφόρο στα βυζαντινά, η Ροτόντα συνδεόταν μέσω αυτής της οδού με το ανάκτορο.

Η αρχική χρήση της Ροτόντας αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα ερώτημα η απάντηση του οποίου είναι δύσκολο να δοθεί. Αρχικά θεωρήθηκε πώς σκοπός του ήταν η χρήση του ως μαυσωλείο του Γαλερίου. Βέβαια, η αποκάλυψη δύο βασιλικών μαυσωλείων στην γενέτειρα του Γαλερίου Romuliana στη Σερβία οδηγούν ανεπαίσθητα στην αποσάθρωση της συγκεκριμένης άποψης. Η πιθανότερη χρήση της κατά τους πρώτους, τουλάχιστον, χρόνους λειτουργίας της ήταν ως ναός του Διός ή των Καβείρων, στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως χριστιανικός ναός.

Ωστόσο, εκτός της χρήσης μυστήριο αποτελεί και η ονομασία της πλέον ως χριστιανικού ναού. Έχουν λεχθεί διάφορες ονομασίες με επικρατέστερες αυτή των Ασωμάτων ή Αρχαγγέλων, καθώς η συνοικία που βρισκόταν κατά τους βυζαντινούς χρόνους γύρω από την Ροτόντα η λεγόμενη γειτονιά των Ασωμάτων. Η Ροτόντα λειτούργησε ως μητροπολιτικός ναός κατά τα έτη 1525 έως 1591, όπου το 1591 μετατρέπεται σε μουσουλμανικό τέμενος γνωστό πλέον με το όνομα του σεΐχη Χορτατζή ή ως Παλαιά Μητρόπολις.

Ο αρχιτεκτονικός τύπος της Ροτόντας προσιδιάζει σε οικοδομήματα με τις εξής χρήσεις: μαυσωλείο, μαρτύριο και βαπτιστήριο. Πρόκειται για ένα κυλινδρικό, έως την βάση του θόλου του,  οικοδόμημα καλυμμένο με ημισφαιρικό τρούλο με ύψος σχεδόν 30 μέτρων από το δάπεδο. Η κύρια είσοδος βρισκόταν στην νότια κόγχη (ημικυκλική εσοχή στον τοίχο) στραμμένη προς την αψίδα του Γαλερίου και το ανάκτορο. Εκατέρωθεν την νότιας κόγχης και στο πάχος των τοίχων σχηματίζονται δύο κοχλιοειδής κλίμακες (σκάλες) που οδηγούν σε εσωτερικό διάδρομο που περιτρέχει την βάση του θόλου.  Ο φωτισμός της επιτυγχάνεται με εννέα μεγάλα τοξωτά παράθυρα  (το άνω μέρος των παραθύρων είναι σε σχήμα τόξου, όπως στις σύγχρονες εκκλησίες) που ανοίγονται πάνω από τις οκτώ κόγχες.

Ωστόσο, για την χρήση της ως χριστιανικού ναού επιβλήθηκαν ορισμένες αρχιτεκτονικού τύπου μετατροπές. Η ανατολική τετράπλευρη κόγχη κατεδαφίστηκε, ώστε να προστεθεί μία ευρεία κόγχη ιερού βήματος, καθώς και ένας περιμετρικός τοίχος, ο οποίος διεύρυνε την διάμετρο της Ροτόντας. Ακόμη προστέθηκε το νότιο προστώο (βρίσκεται μπροστά από την είσοδο του οικοδομήματος και είναι ένας ημιυπαίθριος  στεγασμένος με κίονες χώρος), και νότια προσκτίσματα.

Ο ναός περικοσμήθηκε με σειρά ψηφιδωτών σε όλη του την επιφάνεια, εκτός του διακοσμητικού ρόλο τους είχαν και χρηστικό. Τα ψηφιδωτά που βρισκόταν στις φωτιστικές θυρίδες και στις κόγχες του ισογείου με την ορθομαρμάρωση ενείχαν σημαντικό ρόλο για την διάχυση του φωτός σε ολόκληρο το ναό δίνοντας παράλληλα την αίσθηση του ατέρμονος χώρου. Τα πλαίσια των κογχών προσδίδουν την αίσθηση επικοινωνίας με έναν άλλο κόσμο, καθώς οι χρυσές ψηφίδες αντικατοπτρίζουν κατά κάποιον τρόπο την επίγεια ζωή, ενώ οι ασημένιες φέρουν τον πιστό πιο κοντά στο θείο. Διάφορα διακοσμητικά μοτίβα, όπως για παράδειγμα τεμνόμενοι κύκλοι  νοούνται ως διάτρητα φράγματα μεταξύ του εδώ και εκεί. Ακόμη, εκτός των διακοσμητικών μοτίβων κυριαρχούν και άλλες παραστάσεις ή ακόμη και προσωπογραφίες αγίων.

Βιβλιογραφία - Πηγές Εικόνων

Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου Ε., Μαυροπούλου - Τσιούμη Χ., Μπακιρτζής Χ., 2012, Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης 4ος - 14ος αι., Αθήνα

Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου Ε., Τούρτα Α., 1977, Περίπατοι στην Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Αθήνα

Ιστότοποι:

Βικιπαίδεια

Thessaloniki City Guide

Γκουντρουμπή Βάσω