Τα έργα του ΑΔΜΗΕ, οι καλόγριες και ο «γόρδιος δεσμός» της ανάπτυξης: Σκέψεις με αφορμή τη δικαστική «περιπέτεια» της ενεργειακής διασύνδεσης στα Καλάβρυτα

Ενημέρωση: ως και 28/1/2023

            Στόχευση της παρούσας συμβολής είναι να εξετάσει υπό ένα γενικότερο νομικό πρίσμα τη σχετικά πρόσφατη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα υπόθεση που έχει απασχολήσει την ελληνική νομολογία, αλλά και τη δημοσιογραφία και τον νομικό κόσμο της χώρας εν γένει και αφορά το δικαστικό «μπλοκάρισμα» (ας μου επιτραπεί ο όρος!) έργου μείζονος σημασίας του ΑΔΜΗΕ ΑΕ στα Καλάβρυτα από καλόγριες της Ιεράς Μονής Αγίων Θεοδώρων Αροανίας Καλαβρύτων για λόγους «οπτικής ρύπανσης», «διατάραξης του ησυχαστικού χαρακτήρα της μονής» και της ομορφιάς του τοπίου, αλλά και προστασίας της υγείας των μοναχών και λοιπών προσώπων.

Το ιστορικό της υπόθεσης¹

            Ο ΑΔΜΗΕ ΑΕ είχε υπό εκπόνηση έργο ύψους 110 εκατ. ευρώ για την επέκταση του Δυτικού Διαδρόμου Πελοποννήσου. Το ενεργειακό έργο αυτό είναι υψίστης σημασίας για την ίδια την Πελοπόννησο. Σύμφωνα με πληροφορίες από τον τύπο, μόνο δύο τελευταίοι πυλώνες απομένει να εγκατασταθούν στην επίμαχη τοποθεσία, για τους οποίους περατώθηκε μάλιστα και η σχετική περιβαλλοντική αδειοδότηση. Το έργο εντάσσεται στη στόχευση της σταδιακής επικράτησης των ΑΠΕ στην Ελλάδα, ενώ άλλοι ενεργειακοί και περιβαλλοντικοί στόχοι που θάλπονται από αυτό είναι: η εξάλειψη της αδυναμίας λειτουργίας της Μεγαλόπολης στη μέγιστη ισχύ των 800 MW, η επίτευξη της ευστάθειας του συστήματος μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας, η ανατροπή των προβλημάτων του Target Model που σχετίζονται με τον κορεσμό της Πελοπονήσσου, η απώλεια εσόδων του ΑΔΜΗΕ ΑΕ, η καθυστέρηση της υλοποίησης έργων πράσινης ανάπτυξης στην Πελοπόννησο².

               Οι πέντε καλόγριες της μοναστικής κοινότητας αυτής στις 27/11/2020 κατέθεσαν αίτηση ασφαλιστικών μέτρων και το Πρωτοδικείο Καλαβρύτων³ εξέδωσε προσωρινή διαταγή αναστολής των εργασιών κατασκευής του έργου του ΑΔΜΗΕ ΑΕ, παρότι φαίνεται πως είχε εξευρεθεί παλαιότερα συναινετική λύση και με τη συνδρομή του Μητροπολίτη. Ακολούθως, στις 16/12/2020 ο ΑΔΜΗΕ κατέθεσε αίτηση ανάκλησης της προσωρινής διαταγής για να συνεχιστούν οι εργασίες του επίμαχου έργου μέχρι τη συζήτηση των ασφαλιστικών μέτρων. Ωστόσο, στις 21/12/2020, το Πρωτοδικείο Καλαβρύτων απέρριψε την αίτηση και το έργο αδρανοποιήθηκε μέχρι την πλήρη επαναλειτουργία των δικαστηρίων, για τα οποία επεβλήθησαν έκτακτα μέτρα λόγω πανδημίας.

            Το καλοκαίρι του 2021, ο ΑΔΜΗΕ υπέβαλε αίτημα για την τροποποίηση της απόφασης έγκρισης των περιβαλλοντικών όρων (ΑΕΠΟ), με την οποία οι 2 πυλώνες του έργου που προβλέπονταν στο αρχικό σχέδιο θα γίνουν 7 και θα μετακινηθούν δυτικά σε νέες θέσεις καταλαμβάνοντας τμήμα μήκους 2,5 χιλιομέτρων. Ασφαλώς επίκεινται διαδικασίες απαλλοτριώσεων για την ολοκλήρωση του έργου.

            Λόγω της καθυστέρησης του έργου, η ΡΑΕ έχει επιβάλει ευμέγεθες πρόστιμο στον ΑΔΜΗΕ, το οποίο φέρεται ότι προσεβλήθη δικαστικώς.

Στοιχεία δικαίου της ενέργειας και ρόλος του ΑΔΜΗΕ

            Η απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας ως ενωσιακή προτεραιότητα και στόχευση επέφερε μία σειρά αλλαγών και στην εγχώρια αγορά. Ο Ν. 2773/1999 κατήργησε το αποκλειστικό δικαίωμα παραγωγής και προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας από τη ΔΕΗ, που είχε την πρωτοκαθεδρία ως μονοπώλιο.  Σήμερα, με τον Ν. 3429/2005, η ΔΕΗ εξακολουθεί να θεωρείται «δημόσια επιχείρηση» και ισχύει και σε αυτή το άρθρο 106 ΣΛΕΕ.  Η ενωσιακή νομοθεσία επέβαλε το unbundling (διαχωρισμό) της παραγωγής-προμήθειας από τη μεταφορά και διανομή, ενώ υφίστανται συγκεκριμένα μοντέλα διαχωρισμού, τα οποία δεν μπορούν, ωστόσο, να προσεγγιστούν αναλυτικά εδώ για λόγους συντομίας. Η ΔΕΗ είναι κάθετα ολοκληρωμένη επιχείρηση και υποχρεούται να τηρεί χωριστούς λογαριασμούς ανά κλάδο παραγωγής, διανομής, προμήθειας σε επιλέγοντες και μη πελάτες  κλπ. (άρθρο141).

            Ο κλάδος της μεταφοράς από τον Ν. 4001/2011 ανατέθηκε στον ΑΔΜΗΕ ΑΕ.  O πρώην ΔΕΣΜΗΕ μετονομάστηκε σε ΛΑΓΗΕ που ασκεί τις δραστηριότητες του ΔΕΣΜΗΕ πλην των κατ’ άρθρο 99 Ν. 4001/2011 που μεταφέρονται στον ΑΔΜΗΕ⁴. Μέχρι το 2012 ο διαχειριστής μεταφοράς ήταν ο ΔΕΣΜΗΕ, ο οποίος διαχωρίστηκε σε ΑΔΜΗΕ και σε ΛΑΓΗΕ (υπεύθυνος για τη διενέργεια του ημερήσιου ενεργειακού προγραμματισμού). Ο ΛΑΓΗΕ (Λειτουργός της Αγοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας) διαχωρίστηκε σε Διαχειριστή ΑΠΕ και Εγγυήσεων Προέλευσης (ΔΑΠΕΕΠ) και στο Ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας.

            Ως προς το Δίκτυο Διανομής, η ΔΕΗ διαθέτει άδεια αποκλειστικότητας της κυριότητας του Δικτύου (άρθρο 122 Ν. 4001/2011), ενώ η διαχείριση του δικτύου ανατέθηκε στον Διαχειριστή Ελληνικού Δικτύου Διανομής Ηλεκτρ. Ενέργειας (ΔΕΔΔΗΕ)⁵.

            Ο ΔΕΔΔΗΕ (χαμηλή τάση - Διαχειριστής Ελληνικού Δικτύου Διανομής Ηλεκτρικής Ενέργειας) θεσπίστηκε με τον Ν. 4001/2011 και επί της ουσίας λαμβάνει το ρεύμα από τον ΑΔΜΗΕ για τη μεταφορά.

            Ο δε ΑΔΜΗΕ (υψηλή τάση - Ανεξάρτητος Διαχειριστής Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας) θεσπίστηκε με τον Ν. 4001/2011. Οι συναλλαγές στην ενεργειακή αγορά γίνονται μέσω του Ελληνικού Χρηματιστηρίου Ενέργειας από τον Νοέμβρη 2020. Τούτο σκοπεί στην ενοποίηση διάσπαρτων αγορών των κρατών μελών για να υπάρχει μελλοντικά μία ενιαία αγορά ενέργειας στην ΕΕ.  Η προσφορά και η τιμή δέον να διαμορφώνονται διασυνοριακά και να είναι φτηνότερη η ενέργεια. Η δε εγχώρια ζήτηση πρέπει να λαμβάνει υπόψη τον μέγιστο αριθμό συναλλαγών κρατών, ώστε τελικώς να είναι διαπραγματεύσιμη η ηλεκτρική ενέργεια. Σε μία εκ των διακριτών αγορών (προημερήσια – ενδοημερήσια – προθεσμιακή – αγορά    εξισορρόπησης)  έχει εξέχοντα ρόλο ο ΑΔΜΗΕ.

            Η εγχεόμενη ενέργεια πρέπει κάθε δεδομένη στιγμή να ανταποκρίνεται στη ζήτηση (εξισορρόπηση) του φορτίου. Η προμήθεια επαφίεται στη μεταφορά της μέσω δικτύων. Σίγουρα, η λειτουργία των διασυνδεδεμένων δικτύων είναι σημαντική, όπως και το κόστος, ενώ η πρόσβαση στα δίκτυα με αμερόληπτα και διαφανή κριτήρια είναι απαραίτητη⁶.

            Με τον Ημερήσιο Προγραμματισμό Ενέργειας οργανώνεται η αγορά, ώστε να ελαχιστοποιείται η συνολική δαπάνη υπό όρους καλής και ασφαλούς λειτουργίας.

            Πλέον ο ΑΔΜΗΕ ΑΕ (και όχι ο ΔΕΣΜΗΕ) έχει καθήκοντα διαχειριστή μεταφοράς. Κάθε χρήστης του συστήματος συνάπτει άτυπα: α) τη σύμβαση συναλλαγών διαχειριστή συστήματος με τον ΑΔΜΗΕ και β) τη σύμβαση συναλλαγών ΗΕΠ⁷. Ως προς τη νομική φύση σύμβασης συναλλαγών διαχειριστή συστήματος, αυτή ομοιάζει με σύμβαση έργου (ΑΚ 681 επ.). Ο διαχειριστής συστήματος προσφέρει τις κάτωθι υπηρεσίες: δέσμευση μεταφορικής ικανότητας, υπηρεσίες ανάπτυξης και συντήρησης συστήματος, κατανομή των μονάδων, παροχή επικουρικών υπηρεσιών, διευθέτηση εκκαθάρισης αποκλίσεων παραγωγής, εξασφάλιση διαθεσιμότητας επαρκούς ισχύος, συλλογής πληροροφιών, λογοδοσία. Οι παραγωγοί αναγνωρίζουν ότι ο διαχειριστής ενεργεί για λογαριασμό τρίτου, κατ’ άρθρο211 ΑΚ.

            Όλες οι δράσεις αυτές είναι ΚΩ που τελούν υπό την κρατική εποπτεία (άρθρο 1). Το Σύστημα μεταφοράς και το Δίκτυο Διανομής συνιστούν έργα υποδομής γενικού χαρακτήρα προς όφελος όλων των καταναλωτών αδιακρίτως και έργα προτεραιότητας μεγίστης σημασίας για την ομαλή λειτουργία της αγοράς και την ασφάλεια ενεργειακού εφοδιασμού. Η ΔΕΗ διατηρεί τα ουσιαστικά και δικονομικά προνόμια του Δημοσίου.

            Η μεταφορά, λοιπόν, γίνεται μέσω του Συστήματος, η κυριότητα του οποίου μετά την απόσχιση του κλάδου μεταφοράς από τη ΔΕΗ, ανήκει στον ΑΔΜΗΕ. Το μετοχικό κεφάλαιό του ανήκει κατά 100% στη ΔΕΗ. Ο ΑΔΜΗΕ πιστοποιήθηκε ως ΑΔΜ (113 Ν. 4001/2011).

            Ο ΑΔΜΗΕ λειτουργεί, εκμεταλλεύεται, συντηρεί και αναπτύσσει το ΕΣΜΗΕ, για την εξασφάλιση ενεργειακού εφοδιασμού. Επιτρέπει τη σύνδεση με το Σύστημα στον διαχειριστή του Δικτύου και οφείλει να παρέχει πρόσβαση στο Σύστημα στους κατόχους αδείας παραγωγής/προμήθειας/εμπορίας κλπ.

            Εκ των ως άνω συνάγεται ο κομβικός ρόλος του ΑΔΜΗΕ και των έργων που αυτός υλοποιεί στη χώρα.

            Στη συνέχεια, εξετάζονται εν πολλοίς οι κρίσιμοι ισχυρισμοί των δύο πλευρών, αλλά και γενικώς τα νομικώς σημαντικά σημεία που αποτελούν «σταθμούς» για την προσέγγιση της υπόθεσης αυτής.

Ισχυρισμοί του ΑΔΜΗΕ, λοιπά στοιχεία και νομική αξιολόγησή τους

            Το έργο αυτό του ΑΔΜΗΕ φέρει ξεκάθαρους ενεργειακούς και περιβαλλοντικούς στόχους μείζονος σημασίας. Στην ανοιγείσα σχετικώς διαμάχη, τα μέρη φέρεται να προέβαλαν σχετικούς ισχυρισμούς, οι οποίοι αξιολογούνται με αμιγώς νομικά κριτήρια κάτωθι.

1. Ο ΑΔΜΗΕ ΑΕ φέρεται να ισχυρίστηκε ότι επί μακρόν δεν δέχθηκαν οι αρμόδιοι για το έργο κάποια όχληση, ενώ το θέμα συμφύρεται γενικώς με το ζήτημα της κατάχρησης δικαιώματος. Ως κατάχρηση ενός δικαιώματος ορίζεται εκείνη η χρήση αυτού που είτε αντίτιθεται στον σκοπό του δικαιώματος είτε προσβάλλει το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Στον Αστικό Κώδικα, η απαγόρευση της καταχρηστικής ασκήσεως του δικαιώματος κατοχυρώθηκε με το άρθρο 281, ενώ σε επίπεδο συνταγματικού δικαίου αυτή απαγορεύεται και από το ίδιο το Σύνταγμα στο άρθρο 25 παρ. 3. Γενικότερα, είναι αναγκαία μια σφαιρική έποψη της «κατάχρησης» που περιλαμβάνει όχι μόνο την αστικολογική διάστασή της, αλλά και τη γενικότερη, δημοσιολογική της εφαρμογή⁸. Για την ενεργοποίηση της ΑΚ 281 δεν αρκεί μία απλή κατάχρηση, αλλά μία προφανής κατάχρηση. Η κρίση περί του προφανούς χαρακτήρα της κατάχρησης είναι αντικειμενική και έχει ως βάση της τις κοινωνικές αντιλήψεις. Επομένως, προφανής κατάχρηση ενός δικαιώματος υπάρχει όταν οφθαλμοφανώς η άσκησή του προκαλεί ιδιαιτέρως δυσμενή εντύπωση ή προσκρούει στο κοινό περί δικαίου αίσθημα. Τούτο θα κριθεί δικαστικώς, όπως και τα ως άνω⁹. Η κατάφαση καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος συναρτάται με την πάροδο υπερβολικού χρόνου από την εκκίνηση του έργου, χωρίς να εκφραστεί αντίστοιχη αντίσταση από την πλευρά των μοναχών. Βεβαίως, το ζήτημα τούτο θα κριθεί δικαστικά, εφόσον όντως προβλήθηκε η ένσταση καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος. Η μη προβολή αντιρρήσεων στην αρχή του έργου και ενώ έχει υλοποιηθεί κατά 98% θα συνιστούσαν καταχρηστική άσκηση δικαιώματος.
2. Η περιβαλλοντική αδειοδότηση του έργου δεν είναι διόλου αμελητέα. Σε αυτήν ευρίσκεται ίσως και η νομική λύση του «γόρδιου δεσμού». Η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), που αποτελεί το κατεξοχήν εργαλείο εφαρμογής των αρχών πρόληψης και προφύλαξης είναι μία επιστημονική-τεχνική μελέτη και όχι διοικητική πράξη. Η διαβούλευση τάσσεται κατά νόμο (Ν. 4014/2011 κλπ.) ως αναγκαίο στοιχείο, χωρίς, ωστόσο, να φέρει και ενδικοφανή χαρακτήρα και η ύπαρξη αυτής δεν τάσσεται ως όρος του παραδεκτού της μετέπειτα διαδικασίας. Μπορεί όμως να προβληθεί, κατά την ορθότερη γνώμη, η έλλειψη διαβούλευσης ως ελάττωμα που το δικαστήριο μπορεί και επιβάλλεται να ελέγξει, αν δεν υπήρχε άλλος τρόπος να ελεγχθούν οι συνέπειες του έργου¹⁰. Το ζήτημα δέον να κρίνεται ad hoc¹¹. Εφόσον δεν προβλήθηκαν κατ’ αυτό το στάδιο αντιρρήσεις, δεν είναι δυνατή η προβολή τους εκ των υστέρων, με τις επιφυλάξεις που εκφράσαμε. Συνεπώς, εφόσον η διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης απέληξε στην έκδοση ΑΕΠΟ (απόφασης έγκρισης περιβαλλοντικών όρων), η οποία ως ατομική πράξη δεν προσεβλήθη εμπρόθεσμα, δεν είναι προσβλητή εκ των υστέρων. Μόνο επί ουσιώδους τροποποίησης του έργου, απαιτείται τροποποίηση της ΑΕΠΟ.

Ισχυρισμοί των μοναχών και νομική αξιολόγησή τους

            Από την πλευρά τους οι μοναχές προβάλλουν ισχυρισμούς σχετικά με την προστασία του τοπίου, την οπτική ρύπανση, τη διατάραξη του ησυχαστικού χαρακτήρα της μονής κλπ.

1. Η προστασία του τοπίου δεν είναι ένας ισχυρισμός νομικά μετέωρος. Το 2010 το ελληνικό κοινοβούλιο προχώρησε στην «Κύρωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για το Τοπίο» (ή Σύμβαση της Φλωρεντίας), που αποτέλεσε το εφαλτήριο για να δημιουργηθεί μια συγκροτημένη και διακριτή πολιτική τοπίου στον σχεδιασμό με σαφείς στόχους, προγράμματα και σχέδια εφαρμογής¹². Η προστασία του τοπίου σημαίνει ανάληψη δράσεων για τη συντήρηση, διατήρηση, αλλά και ανάδειξη των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών ενός τοπίου, που φέρει την αξία της κληρονομιάς, λόγω της φυσικής του διαμόρφωσης και της αλληλεπίδρασης (ενδεχομένως) με τον ανθρώπινο παράγοντα.  Η προστασία του οφείλεται αφενός στο ότι επιτελεί σκοπό δημοσίου συμφέροντος (κατ’ εξειδίκευση του άρθρου 24 παρ. 1 Συντάγματος) ως στοιχείο της ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και τμήμα της ποιότητας ζωής των ανθρώπων, αφετέρου επειδή μπορεί να συμβάλλει στην οικονομία και στην εργασία, αλλά και στην τοπική κουλτούρα (ως στοιχείο του πολιτισμού)¹³. Οι ισχυρισμοί περί της προστασίας του τοπίου πρέπει να κριθούν κατά το στάδιο αδειοδότησης κατά τα ως άνω. Μόνο εφόσον εκ των υστέρων προκύψουν οι κάτωθι όροι περί περιβαλλοντικής ευθύνης, το ζήτημα επαναξιολογείται εκ των υστέρων.
2. Συναφής είναι και ο ισχυρισμός περί οπτικής ρύπανσης: Η οπτική ρύπανση, ως φαινόμενο της σύγχρονης εποχής, σηματοδοτεί τη ρήξη μεταξύ ανθρώπου και φύσης, νοείται δε ευρύτατα, αφού αφορά ένα σύνολο οπτικών μηνυμάτων, τα οποία γίνονται αντιληπτά από τον ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου ως προσβολή και υποβάθμιση του αισθητού κόσμου που τον περιβάλλει και της διαμορφωμένης αντίληψής του περί αισθητικής. Εμπεριέχει ακριβώς οποιαδήποτε επενέργεια (ενέργεια ή παράλειψη) στο τοπίο μπορεί να το αλλοιώσει και δεν εννοούνται νομικώς οι επενέργειες, αλλά σε αισθητικό επίπεδο, π.χ. ανέγερση πολυκατοικιών, αποψίλωση δασών¹⁴, επιβάρυνση με ρύπους των υδάτων και των ακτών, ΑΠΕ, λατομεία, διαφημίσεις και γκράφιτι εντός των πόλεων κλπ.¹⁵ Εμπίπτουν όλα τα τοπία, όλες οι αστικές περιοχές, αλλά και στα υποβαθμισμένα τοπία¹⁶. Ισχύουν όσα αναφέρονται υπό 1).
3. Ο ισχυρισμός ότι θα πρέπει να διατηρηθεί αλώβητο ένα σύμβολο εκκλησιαστικό και ιστορικό παραπέμπει στην προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος¹⁷. Το Σύνταγμα στο άρθρο 24 παρ. 1 και 6 καθιερώνει αυξημένη, εξειδικευμένη προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Η προστασία αυτή συμπλέει με την αρχή της πρόληψης, ενώ καθιερώνεται  ευθεία προστασία¹⁸ που ανάγεται σε υποχρέωση της Διοίκησης. Παράλληλα, δεν είναι επιτρεπτή η ανάκληση πράξεων χαρακτηρισμού στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομίας, ούτε ο αποχαρακτηρισμός, εκτός αν είχε γίνει χωρίς την ύπαρξη νομίμων στοιχείων ή είχε υπάρξει πλάνη περί τα πράγματα. Επιτρεπτή κρίθηκε η ανάκληση για λόγους νομιμότητας (όχι διαφορετικής εκτίμησης)¹⁹. Οι περιορισμοί, οι επιβαλλόμενοι για την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος και οι οποίοι αποκλειστικά στηρίζονται στο άρθρο 24 του Συντάγματος, σύμφωνα με τη νομολογία «μπορούν να έχουν ευρύτερο περιεχόμενο από τους γενικούς περιορισμούς της ιδιοκτησίας κατά το άρθρο 17 του Συντάγματος, δημιουργούν δε υποχρέωση αποζημιώσεως του θιγόμενου ιδιοκτήτη κατά το άρθρο 24 παρ. 6 του Συντάγματος (σημείωση: δεν υποχρεούται σε απαλλοτρίωση της έκτασης) όταν δεσμεύουν ουσιωδώς την ιδιοκτησία κατά τον προορισμό της χάριν της προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος, ανεξαρτήτως αν έχει εκδοθεί ο προβλεπόμενος από την τελευταία αυτή διάταξη ειδικός νόμος»²⁰. Προφανώς και η μονή αποτελεί προστατευόμενο στοιχείο του πολιτιστικού περιβάλλοντος, λαμβάνοντας υπόψη και την ιστορία της. Ωστόσο, το δικαίωμα στο περιβάλλον δεν αποτελεί το μοναδικό προστατευόμενο δικαίωμα από το Σύνταγμα και ασφαλώς γνωρίζει και αυτό περιορισμούς. Σύμφωνα με την αρχή της ισοκυρίας των συνταγματικών διατάξεων, όλες είναι ίσης τυπικής ισχύος και απολαμβάνουν του ιδίου σεβασμού. Η θεωρία περί «αντισυνταγματικών» διατάξεων του Συντάγματος έχει καταπέσει πολλάκις στο Συμβούλιο της Επικρατείας και πλέον έχει εγκαταλειφθεί. Δεν αναγνωρίζεται δηλ. αφηρημένη ιεράρχηση των συνταγματικών δικαιωμάτων και το άρθρο 24 είναι ισόκυρο των λοιπών διατάξεων, άποψη που είχε υιοθετηθεί από μία σειρά παλαιότερων αποφάσεων²¹. Κατά την εδώ υιοθετούμενη γνώμη, η προστασία του περιβάλλοντος υποχωρεί εμπρός σε ένα έργο εξαιρετικής ενεργειακής σημασίας για το δημόσιο συμφέρον και την ανάπτυξη. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, ο περιορισμός του δικαιώματος πρέπει να είναι αναγκαίος, κατάλληλος και stricto sensu αναλογικός. Αναγκαίος σημαίνει ότι δεν υπάρχει άλλο μέτρο εξίσου αποτελεσματικό και λιγότερο επαχθές σε ένταση, έκταση ή διάρκεια για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού²². Κατάλληλο είναι το λαμβανόμενο μέτρο όταν είναι πρόσφορο, δηλαδή ικανό να οδηγήσει στην πραγματοποίηση του προβλεπόμενου από το νόμο σκοπού. Τέλος, η αναλογικότητα stricto sensu προϋποθέτει ότι επιτυγχάνεται εύλογη σχέση μεταξύ μέτρου και επιδιωκόμενου σκοπού, δηλαδή τα μειονεκτήματα της ρύθμισης δεν υπερβαίνουν τα πλεονεκτήματα αυτής²³. Και τα τρία ως άνω κριτήρια συνυπολογίσθηκαν – απ’ ό, τι φαίνεται – στην προηγηθείσα περιβαλλοντική αδειοδότηση και η αδειοδοτούσα αρχή²⁴  τα εκτίμησε δεόντως, αφού έκρινε: α) αναγκαία την εγκατάσταση των πυλώνων για την επίτευξη των μειζόνων ενεργειακών στόχων, β) κατάλληλη την εγκατάσταση, αφού προφανώς θα οδηγούσε σε άμεση υλοποίησή τους, γ) αναλογική stricto sensu αυτή, αφού τα αναμενόμενα πολλαπλά οφέλη θα ήσαν ικανά να υπερβούν την ενδεχόμενη απώλεια, η οποία εξάλλου υπολογιζόταν αμελητέα, εμπρός στον εξαιρετικό αναπτυξιακό και ενεργειακό στόχο που ετέθη με την εγκατάσταση.
4. Τέλος, από τον τύπο ανιχνεύεται ένα επιχείρημα περί του περιβαλλοντικού αποτυπώματος και της αποκατάστασης του περιβάλλοντος τόσο πριν τα έργα (αρχή πρόληψης), όσο και μετά την υλοποίηση των έργων²⁵, αλλά και τυχόν αποζημίωσης για περιβαλλοντικές ζημίες. Τούτο όφειλε να έχει αξιολογηθεί στη ΜΠΕ (μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων) και δεν μπορεί να ελεγχθεί αν βλάπτεται το περιβάλλον εκ των υστέρων, μόνο κατ’ εξαίρεση και σε περιπτώσεις τέλεσης περιβαλλοντικών εγκλημάτων ή σε άλλες ειδικές περιπτώσεις. Πάντως, είναι γεγονός πως θα μπορούσε υπό πολύ συγκεκριμένες προϋποθέσεις να ενεργοποιηθεί το σχετικό ΠΔ 148/2009 περί περιβαλλοντικής ευθύνης, εφόσον κρινόταν από τα αρμόδια όργανα ότι συνέτρεξαν οι εκεί προβλεπόμενοι όροι (ζημία, αιτιώδης σύνδεσμος κλπ.)²⁶. Δεν είμαστε ασφαλώς αρμόδιοι να το κρίνουμε.

Καταληκτική σκέψη

            Αποφεύγοντας να αποφανθούμε περί της πιθανής δικαστικής έκβασης της υπόθεσης, θα αρκεστούμε στα εξής:

            Στη μεταβατική φάση από τη λεγόμενη «απόλυτη εξιδανίκευση» στον «απόλυτο πραγματισμό», η ίδια η νομολογιακή (και ενίοτε νομοθετική) πραγματικότητα έχει προβεί σε δυναμική θεώρηση της ανάπτυξης, του ίδιου του περιβάλλοντος, των συστατικών του (τοπίου εν προκειμένω) και της βιωσιμότητας, η οποία πρέπει να προσαρμόζεται στις εκάστοτε περιστάσεις. Και ασφαλώς οι σταθμίσεις συμφερόντων και αγαθών από τον  συνταγματικό νομοθέτη προσέδωσαν στο δικαίωμα στο περιβάλλον ανώτερη τυπική ισχύ, η οποία αποτυπώνεται στο άρθρο24 Σ.

            Ωστόσο, το δικαίωμα στο περιβάλλον φέρει προεχόντως έναν διαδικαστικό χαρακτήρα. Έτσι, κατοχυρώνεται το δικαίωμα καθενός στην προστασία του περιβάλλοντος (και δη στην ποιότητα ζωής) και όχι στο ίδιο το περιβάλλον. Πρόκειται δηλ. για δικαίωμα συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων, αλλά και στη δικαστική προστασία. Σημειώνεται, βεβαίως, ότι στο δικαίωμα στην περιβαλλοντική προστασία περιλαμβάνεται το δικαίωμα στο περιβάλλον, αλλά όχι και το αντίστροφο²⁷. Αυτή η διάσταση φέρει και τη μεγαλύτερη σημασία για την εδώ ενδιαφέρουσα ανάλυση. Συγκεκριμένα, αν υιοθετηθεί η γνώμη αυτή το δικαίωμα στο περιβάλλον φέρει αμιγώς την προστατευτική του περιβάλλοντος διάσταση και θα πρέπει να γίνει δεκτό πως εφόσον εκφράσθηκαν από τους σχετικούς και τους θιγόμενους πολίτες τα επιχειρήματά τους περί οπτικής ρύπανσης, βλάβης άλλων στοιχείων του περιβάλλοντος, προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος (της Μονής), ο ισχυρισμός περί βλάβης εκ των υστέρων, μάλιστα με γενικό τρόπο εκφραζόμενης, δεν μπορεί να είναι νόμω βάσιμος. Εφόσον δηλ. κρίθηκε κατά το στάδιο αδειοδότησης του έργου ότι προστατεύθηκε με κάποιον τρόπο το περιβάλλον (και δη in concreto, καθόσον γενική προστασία δεν δύναται ποτέ ρεαλιστικά ομιλώντας να υπάρξει), εκφράστηκε η γνώμη του κοινού κατά τη διαβούλευση κλπ., δεν είναι νοητή ούτε νομικώς επιτρεπτή η εκ των υστέρων αμφισβήτηση των συνεπειών του έργου στο περιβάλλον, όπως ήδη εκτέθηκε ως άνω.

            Ταυτόχρονα, η προστασία του περιβάλλοντος επίσης αναμφίβολα τελεί υπό τη ρήτρα του δημοσίου συμφέροντος, έννοια που αποτελεί τον «ακρογωνιαίο λίθο» της επιβολής της προστασίας όσο και της κάμψης της, όταν κρίνεται αναγκαίο.

            Το ενεργειακό έργο αυτό υλοποιεί συγχρόνως πολλαπλούς στόχους της ενεργειακής πολιτικής της χώρας, οι οποίοι εξειδικεύουν τους γενικούς στόχους της ενωσιακής ενεργειακής πολιτικής: την ασφάλεια εφοδιασμού, την περιβαλλοντική προστασία, την ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς και την ενεργειακή διασύνδεση (πρβλ. άρθρο 194 ΣΛΕΕ).

            Ζητούμενο, τελικά, παραμένει η επίτευξη (αναγκαίας) ισορροπίας μέσα από εύλογες σταθμίσεις που δεν επιτρέπεται να διολισθαίνουν ούτε προς διασταλτικές «εύνοιες» –είτε  προς την μία είτε προς την άλλη κατεύθυνση – ούτε όμως συσταλτικές «παρωπίδες» και φοβικές στάσεις. Σε κάθε περίπτωση, ο δικαστής και η νομολογιακή γραμμή εν γένει αναδεικνύουν και υποδεικνύουν την ορθή κατεύθυνση για την ερμηνεία και εφαρμογή του κανόνα δικαίου εν εκάστη περιπτώσει και με την ορθή δικανική μεθοδολογία, ώστε να αποφεύγεται ένας τυχόν υποβιβασμός του δικαίου με την εκάστοτε περίπτωση.

            Η ιστορία τελικά θα καταδείξει την ευστάθεια των επιχειρημάτων και των δύο πλευρών και η σχετική απόφαση θα αποτελέσει ένα σημαντικό νομολογιακό πόρισμα.