Τα βυζαντινά αυτοκρατορικά στέμματα (Μέρος Δ)

Από τον ενδέκατο επίσης αιώνα σώζεται ένα ακόμα στέμμα που προοριζόταν ως δώρο σε ξένο ηγεμόνα. Πρόκειται για το ‘Άγιο Στέμμα των Ούγγρων"¹, δώρο του Μιχαήλ Ζ΄Δούκα προς το βασιλέα Γέζα Α' της 0υγγαρίας(1074-77). Αποτελείται από μια χρυσή στεφάνη διακοσμημένη με πλακίδια από σμάλτο και ημιπολύτιμους λίθους(corona graeca) και τέσσερα διασταυρούμενα ελάσματα διακοσμημένα επίσης με ημιπολύτιμους λίθους, φιλιγκρί και πλακίδια από σμάλτο που σχηματίζουν ημισφαίριο (corona latina). Το στέμμα συμπληρώνουν ζεύγη πρεπενδουλίων και ένας σταυρός στη διασταύρωση των ελασμάτων.

Στα πλακίδια από σμάλτο της corona graeca εικονίζονται στις δύο αντιδιαμετρικές τοξωτές απολήξεις της στεφάνης("καμάραι” κατά τις πηγές) ο Χριστός Παντοκράτωρ και ο Μιχαήλ Ζ', ταυτιζόμενος με επιγραφή. Τονίζεται έτσι η εκπόρευση της αυτοκρατορικής εξουσίας από το θείο. Ο Μιχαήλ παρίσταται με πλήρη εξάρτηση της αυτοκρατορικής στολής θριάμβου. Φέρει στέμμα και κρατεί σκήπτρο και ακακία.

Κάτω αpό το πλακίδιο του Μιχαήλ εικονίζονται στα αριστερά ο συμβασιλέας Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος με την ενδυμασία του σεβαστοκράτορα και ανοιχτό στέμμα με πράσινο κάλυμμα κεφαλής. Στα δεξιά εικονίζεται ο Γέζα Α'("ΓΕΩΒΙΤΖΑΣ ΠΙΣΤΟΣ ΚΡΑΛΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ,,). Φέρει ένα απλό στέμμα, χλαμύδα με ταβλίον και κρατεί ένα σκήπτρο πατρικίου και τη λαβή του σπαθιού του.

Την υπόλοιπη στεφάνη διακοσμούν εναλλάξ ημιπολύτιμοι λίθοι και πλακίδια από σμάλτο, στα πλακίδια εικονίζονται οι Άγιοι Δημήτριος και Γεώργιος σε πλήρη στρατιωτική εξάρτυση, οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός και οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ κάτω από το πλακίδιο του Παντοκράτορα. Παριστάνονται έτσι οι στρατιωτικοί άγιοι-προστάτες των αυτοκρατόρων και οι ια­ματικοί άγιοι οι δε αρχάγγελοι νοούνται ως δορυφόροι του Χριστού. Oι ημιπο­λύτιμοι λίθοι είναι χαμηλής σχετικά ποιότητος και δύο αναγνωρίστηκαν μετά από εξέταση ως πράσινο γυαλί.

Αργότερα, πιθανώς επί του βυζαντινόφιλου Βέλα Γ '(II74-ΙΙ96) προστέθηκαν στο στέμμα τέσσερα ελάσματα συγκρατούμενα με ένα πλακίδιο ώστε να σχηματί­ζουν ημικύκλιο. Το κάθε έλασμα φέρει δύο πλακίδια από σμάλτο με τις μορφές οκτώ αποστόλων που ταυτίζονται με επιγραφές. Εικονίζονται όρθιοι και μετωπικοί κάτω από τόξα. Η υπόλοιπη επιφάνεια των ελασμάτων διακοσμείται με φιλιγκρί και ημιπολύτιμους λίθους. Το πλακίδιο που συγκρατεί τα ελάσματα εικονίζει τον Παντοκράτορα Χριστό και προφανώς αντιγράφει το πλακίδιο της στεφά­νης.

Το στέμμα που δώρισε ο Μιχαήλ Ζ'  ήταν πιθανότατα ένα γυναικείο στέμμα, καθ' ότι φέρει μια σειρά ημικυκλικών και τριγωνικών απολήξεων που απαντούν στα γυναικεία στέμματα της εποχής (βλ. παρακάτω). Ίσως προοριζόταν για τη βυζαντι­νή πριγκίπισσα Συναδηνή ,σύζυγο του Γέζα Α' και ανιψιά του κατοπινού αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ' Βοτανειάτη( 1078-1081). Παλαιότερα ο P. Κelleher θεώρησε ότι επρόκειτο για στέμμα που ανήκε σε Βυζαντινό πρίγκιπα, όπως αυτό των σεβαστοκρατόρων.

Για την προέλευση των ελασμάτων δεν υπάρχει ομοφωνία P. Kelleher τα χρο­νολογούσε γύρω στο 1000 και θεώρησε ότι προέρχονται από στάχωση ευαγγελίου.

0 J. Deer επιφυλακτικότερος τα χρονολόγησε επί Βέλα Γ' και τα θεώρησε τοπι­κές απομιμήσεις βυζαντινών σμάλτων που είναι και το γενικώς αποδεκτό. Τέλος οι Toth και Sielenyi πρότειναν ότι προέρχονται από αστερίσκο.

Η προσφορά του στέμματος αυτού, όπως και του στέμματος του Μονομάχου, εν­τάσσεται στις ενέργειες του Βυζαντινού κράτους για σύσφιξη των συμμαχικών δεσμών με τους γειτονικούς ηγεμόνες. Πρόκειται για μια περίοδο όπου οι εξω­τερικοί εχθροί πληθαίνουν (Βούλγαροι, Σέρβοι, Σελτζούκοι Τούρκοι) και το Βυζάντιο αναζητεί συμμάχους στη Δύση και το Βόρειο Ιταλία και Ουγγαρία).Με αυτό το στέμμα ο Γέζας εντάσσεται στην οικογένεια των βασιλέων². Τονίζονται οι σχέσεις φιλίας αλλά και εξάρτυσής του από τον βυζαντινό αυτοκράτορα. Για αυ­τό το λόγο ο Γέζας εικονίζεται με απλούστερη του βυζαντινού ηγεμόνα ενδυμα­σία. Και όπως εύστοχα παρατηρεί ο Moravcsik "πιστός κράλης" σημαίνει πιστός στο  θεό, άρα και στον επίγειο αντιπρόσωπό τούτο βυζαντινό ηγεμόνα» που ιε­ραρχικά βρίσκεται πάνω από όλους τους βασιλείς. Όταν επί Βέλα Γ' προστέθηκε η "corona" τότε για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, τα ελάσματα αυτά θεωρήθηκαν ως τμήμα του στέμματος που είχε δοθεί στον "Άγιο Στέφανοί 997- 1038), πρώτο βασιλέα της Ουγγαρίας από τον πάπα Σύλβεστρο Β"'. Από τότε έως και το δέκατο ένατο αιώνα το "Άγιον Στέμμα των Ούγγρων" απετέλεσε συνεκτι­κό στοιχείο του ουγγρικού έθνους.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] βλ.ενδεικτική βιβλιογραφία, P.J.Kelleher, The Holy Crown of Hungary, American Academy in Rome 1951, J.Deer, Die heilige Krons Ungars, Wien 1960, Toth and Szelenyi, The Holy Crown of Hungary, Budapest 1999

[2] R.Cormack, But is it art?, οπ.σ.235 κ.ε.

(Βιβλιογραφία: η πλήρης βιβλιογραφία θα παρατεθεί στο επόμενο και τελευταίο μέρος της μελέτης)

Χαροκόπος Νικόλαος