Το αγγείο François (Α' Μέρος)

Η αρχαία ελληνική τέχνη αποτελεί, ίσως, το σημαντικότερο αρωγό για την άντληση πληροφοριών σχετικών με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, τη θρησκεία, την ιδεολογία, αλλά και άλλων εκφάνσεων της ζωής τους. Η εικονογραφία των αγγείων είναι σημαντική, καθώς στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων απεικονίζονται αφηγηματικές σκηνές, που αφορούν την καθημερινή ζωή, τη θρησκεία, αλλά και τη μυθολογία, βοηθώντας μας στην καλύτερη αντίληψη του παρελθόντος, αλλά και στην διεξαγωγή συμπερασμάτων σχετικών με τους ίδιους τους ανθρώπους και την κοινωνία τους, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Οι μορφές που συμμετέχουν στις αφηγηματικές σκηνές είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν μέσω των επιγραφών τους. Ωστόσο, σύνηθες φαινόμενο αποτελεί το γεγονός της παράλειψης αυτών των επιγραφών από τους αγγειογράφους, πράγμα το οποίο σημαίνει, πως η αναγνώριση των μορφών συντελείται μέσω του γενικότερου πλαισίου, στο οποίο τοποθετούνται, όπως είναι η αμφίεσή τους, η συνοδεία από ζώα, από τα αντικείμενα που τις πλαισιώνουν ή που κρατούν και η φυσική τους κατάσταση. Όταν πρόκειται, βέβαια, για μυθολογικές σκηνές, συνήθως οι θεοί και οι θεές βρίσκονται στο πλαίσιο της αφηγηματικής σκηνής είτε ως θεατές είτε ως συμμετέχοντες, με συνέπεια να είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν και οι ήρωες που συμμετέχουν σε αυτή.

Το αγγείο François (εικ. 1) αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά και σημαντικά αγγεία της αρχαίας αττικής αγγειογραφίας. Πρόκειται για έναν ελικωτό μελανόμορφο κρατήρα*, ύψους 66 εκατοστών, ο οποίος χρονολογείται στο δεύτερο τέταρτο του 6^ου αι. π.Χ (570). Είναι γνωστό με την επωνυμία «αγγείο François» και όχι με το όνομα του κεραμέα ή του ζωγράφου, ως είθισται, καθώς το 1845 βρέθηκε σε έναν συλημένο ετρουσκικό τάφο κοντά στην πόλη Chiusi της κεντρικής Ιταλίας από τον Αlessandro François και για αυτόν το λόγο φέρει το όνομά του. Ο κρατήρας υπογράφεται από τον αγγειοπλάστη Εργότιμο (ʾΕργότιμος μ’ ἐποίησεν) και από τον αγγειογράφο Κλειτία (Κλ[ε]ιτίας μ’ ἒγραφσεν). 

Πρόκειται για ένα περίτεχνα διακοσμημένο αγγείο με πλούσιο θεματολόγιο. Εικονίζονται συνολικά 270 μορφές ανθρώπων και ζώων, ύψους 8 έως 12 εκατοστών κατά μέσο όρο, οι περισσότερες (121) ταυτίζονται με επιγραφές. Σε αυτό το σημείο είναι δυνατό να παρατηρηθεί η σχολαστικότητα και ο ενθουσιασμός του αγγειογράφου για τη γραφή, ο οποίος για κάθε μορφή ανθρώπων και ζώων, αλλά και για αντικείμενα χρησιμοποιεί επιγραφές, για παράδειγμα ονοματίζει τα εξής αντικείμενα: βωμός, ὑδρία, κρήνη, λίθος. Ο λόγος για τον οποίο χρησιμοποιούνται τόσο λεπτομερείς επιγραφές παραμένει στη πραγματικότητα άγνωστος. Έτσι, είναι δυνατόν να διατυπωθούν μονάχα υποθέσεις σχετικά με αυτό το ζήτημα. Πρώτο ενδεχόμενο είναι οι επιγραφές να εντάσσονται στο γενικότερο πλαίσιο του λογοτεχνικού υποβάθρου της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Μία άλλη άποψη θέλει οι συγκεκριμένες επιγραφές να έχουν χαρακτήρα παραπληρωματικό επί των αφηγηματικών σκηνών. Όποια άποψη και αν ισχύει γεγονός είναι, ότι οι επιγραφές αποτελούν αλάθητο οδηγό για την ταυτοποίηση των διάφορων μορφών και των αντικειμένων, και κατ’ επέκταση για τη μελέτη και ερμηνεία των εικονογραφικών σκηνών. 

Ο κρατήρας του François έχει πλούσιο εικονογραφικό διάκοσμο, ο οποίος χωρίζεται σε ζώνες (στο χείλος, το σώμα και τη βάση του) καλύπτοντας ολόκληρη την επιφάνεια του αγγείου. Συγκεκριμένα στη α’ όψη (εικ. 1) του αγγείου, στο χείλος απεικονίζεται το κυνήγι του Καληδωνίου κάπρου (εικ. 2), τον οποίο, σύμφωνα με τον μύθο, έστειλε η θεά Άρτεμις για να τιμωρήσει τον βασιλιά της Καλυδώνας στην Αιτωλία, εφόσον προσέφερε ως θυσία σε όλους τους θεούς, εκτός της Αρτέμιδος, τους πρώτους ετήσιους καρπούς. Στη δεύτερη ζώνη, στο λαιμό του αγγείου, εικονίζεται αρματοδρομία, μέρος των αγώνων που διοργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμήν του νεκρού φίλου του Πατρόκλου. Η κύρια ζωφόρος του κρατήρα εικονίζει πομπή θεών, που καταφθάνουν στο γάμο του Πηλέα και της Θέτιδος (εικ. 3). Η πομπή των θεών περιτρέχει το αγγείο δημιουργώντας την αίσθηση ότι διασχίζει αψίδες (η πομπή περνά κάτω από τις λαβές που δίνουν την αίσθηση της αψίδας).  Στην αμέσως επόμενη ζώνη απεικονίζεται ο θάνατος του Τρωίλου από τον Αχιλλέα. Έπειτα ακολουθεί μία ζωφόρος με ζώα (λιοντάρι, ελάφι) και μυθικά τέρατα (σφίγγες). Τέλος, η ταινία που βρίσκεται στο πόδι του αγγείου απεικονίζει τη μάχη μεταξύ Πυγμαίων και Γερανών. 

Η β’ όψη του αγγείου (εικ. 4) είναι και αυτή πλούσια διακοσμημένη με μυθικές παραστάσεις. Στο χείλος φαίνεται ο Θησέας που επιστρέφει από την Κρήτη μετά τη νίκη του με το μυθικό τέρας, τον Μινώταυρο. Αμέσως μετά στη δεύτερη ζώνη οι Λαπίθες πολεμούν τους Κενταύρους, όπου οι τελευταίοι προσκεκλημένοι στο γάμο του βασιλιά των πρώτων, μεθυσμένοι από το κρασί επιχείρησαν να βιάσουν τις γυναίκες που βρισκόντουσαν στο γάμο (εικ. 5). Στην κύρια ζωφόρο συνεχίζεται η παράσταση από την α’ όψη του αγγείου με το γάμο του Πηλέα και της Θέτιδος. Αμέσως μετά ακολουθεί η επιστροφή του Ηφαίστου στον Όλυμπο με τη συνοδεία του Διονύσου. Έπειτα, ακολουθεί η ζωφόρος με τα ζώα και τα μυθικά τέρατα, η οποία αποτελεί συνέχεια  της αντίστοιχης ζωφόρου στην α΄ όψη, το ίδιο ισχύει και για τους Πυγμαίους με τους Γερανούς στη τελευταία εικονιστική ταινία.

Οι εικονιστικές παραστάσεις συνεχίζουν και στις λαβές του αγγείου. Οι κυρίως λαβές είναι μελανές και εκφύονται από αυτές έλικες. Εξωτερικά εικονίζεται ο Αίαντας να μεταφέρει το νεκρό Αχιλλέα και πάνω από αυτή τη παράσταση φαίνεται η Πότνια θηρών, μία φτερωτή γυναικεία μορφή η οποία στη μία έλικα κρατά ένα λιοντάρι σε κάθε χέρι και πάνθηρα και ελάφι αντίστοιχα στην άλλη έλικα. Στο εξωτερικό της επιφάνειας (προς το εσωτερικό του αγγείου) εικονίζεται η Γοργώ εξασθενημένη.

Το αγγείο François έχει επιμήκεις αφηγηματικές ζώνες με θέματα μυθολογικά. Οι μορφές που απεικονίζονται είναι όλες αποδοσμένες με κομψότητα και σιγουριά από τον αγγειογράφο. Η σύνθεση των σκηνών γίνεται προσεκτικά, είναι σαφής, ενώ δεν λείπουν λεπτομέρειες, όπως είναι ο νέος Αθηναίος που κολυμπά (εικ. 6) προς την ακτή από το πλοίο του Θησέα, οι οποίες εμφανίζονται σπάνια στην εικονογραφία. Η τελευταία ζωφόρος με τη μάχη μεταξύ των Πυγμαίων και των Γερανών ενέχει το στοιχείο της κωμικότητας, χαρακτηριστικό των περισσότερων αγγειογράφων της εποχής, το οποίο έρχεται σε αντιδιαστολή με τη σκηνή όπου ο Αίαντας παραπατά από το βάρος του σώματος του νεκρού Αχιλλέα προσδίδοντας έτσι μία τραγική σοβαρότητα.

Μία λεπτομερής παρουσίαση του αγγείου François 

Συνεχίζεται…

*ελικωτός: οι λαβές του αγγείου απολήγουν σε έλικες

*μελανόμορφος: τεχνική στην οποία οι μορφές αποδίδονται με μελανό χρώμα σε ανοιχτό βάθος

*κρατήρας: αγγείο στο οποίο αναμίγνυαν το κρασί με το νερό, αγγείο συμποσίου

Βιβλιογραφία

Beazley, D., J., The development of Attic – Black Figure, University of California Press, London 1956

Carpenter, H., T., Τέχνη και μύθος στην αρχαία Ελλάδα, Επίκεντρο, Αθήνα 2006

Cooc M., R., Ελληνική Αγγειογραφία, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994

Ιστότοποι

Universitarian In varietate concordia

Γκουντρουμπή Βάσω