Το έθιμο της βασιλόπιτας

της Ελένης Λιάσκου

 

Πηγές αναφέρουν ότι το έθιμο της βασιλόπιτας ανάγεται στα Ρωμαϊκά «Σατουρνάλεια που αποτελούν συνέχεια των Ελληνικών «Κρονίων». Κατά τη διάρκειά τους προσφέρονταν ως δώρο καρποί και πίτες μέσα σε χρυσά φύλλα. Κάποιοι άλλοι το συσχετίζουν με τον εορταστικό άρτο της ελληνικής αρχαιότητας που προσφέρονταν στους Θεούς, ιδίως στα «θαλύσια» και τα «θαργήλια».

Η σημερινή εκδοχή οφείλεται στην Χριστιανική παράδοση για το έθιμο της βασιλόπιτας και έχει της ρίζες της στη Καισάρεια της Μικράς Ασίας την εποχή του Μεγάλου Βασιλείου, στον οποίο οφείλει και το όνομά της. Όταν ο Άγιος Βασίλειος ήταν Επίσκοπος της Καισάρειας, ο Έπαρχος - Τύραννος της Καππαδοκίας πήγε να εισπράξει τους φόρους με άγριες διαθέσεις. Ο λαός φοβήθηκε πήγε και ζήτησε προστασία από τον Επίσκοπό τους Μέγα Βασίλειο. Τότε εκείνος συμβούλευσε τους κατοίκους να συγκεντρώσουν ό,τι τιμαλφή είχαν για να τα προσφέρουν στον Τύραννο με αντάλλαγμα τη σωτηρία τους. Παρ΄ όλη τη συγκέντρωση του χρυσού, ο Έπαρχος δεν κατάφερε να το εισπράξει, διότι τότε συνέβη ένα θαύμα και αυτός εξουδετερώθηκε με τη βοήθεια του Θεού. Μετά το συμβάν αυτό ο Μέγας Βασίλειος βρέθηκε μπροστά σε ένα μεγάλο πρόβλημα. Έπρεπε να επιστρέψει τα τιμαλφή σε κάθε πιστό, αλλά φοβήθηκε μήπως γίνει κάποια παρεξήγηση και αδικήσει κάποιον. Τότε ο Θεός του είπε να φτιάξει ζεστά ψωμάκια και να κρύψει μέσα τα χρυσαφικά και να τα μοιράσει στους πιστούς. Όταν αυτοί τα έκοψαν βρήκαν μέσα, σαν από θαύμα, αυτά τα οποία είχαν προσφέρει για τη σωτηρία τους. Από τότε έμεινε το έθιμο να βάζουμε ένα φλουρί μέσα στη βασιλόπιτα και να τη κόβει ο αρχηγός της οικογένειας μετά την αλλαγή του χρόνου. Έτσι καθιερώθηκε τη πρώτη ημέρα του χρόνου να είναι γιορτή αφιερωμένη προς τιμή του μεγάλου Ιεράρχη, του  Μεγάλου Βασιλείου.

Υπάρχουν, βέβαια, και κάποιες άλλες νεότερες παραλλαγές για το έθιμο της βασιλόπιτας. Αναφέρεται στην παράδοση από το Πόντο και τη Μικρά Ασία, όπου παρουσιάζουν τον Άγιο Βασίλειο να κερδίζει τον εισπράκτορα των φόρων σε χαρτοπαίγνιο και στη συνέχεια να γίνεται η διανομή με μικρά ψωμάκια ή με μια μεγάλη πίτα. Από αυτό φαίνεται ότι παρέμεινε και το έθιμο, όπου κάποιοι συνηθίζουν να παίζουν χαρτιά για το καλό της χρονιάς. 

Τη βασιλόπιτα τη βρίσκουμε σε πολλές μορφές και με διάφορους τρόπους παρασκευής  ανάλογα τις περιοχές, δηλαδή αγροτικές ή αστικές. Ποικίλουν οι τρόποι διακόσμησής της, όμως κοινό σημείο αναφοράς είναι το νόμισμα  το οποίο, όποιος το κερδίσει είναι και ο τυχερός της χρονιάς. Κατά τη κοπή της ο νοικοκύρης τη σταυρώνει, κόβει και μοιράζει τα κομμάτια της πίτας στα μέλη της οικογένειας και σε τυχόν φιλοξενούμενους. Ιδιαίτερα κομμάτια ξεχωρίζονται για το Χριστό, τη Παναγία, τον Άγιο Βασίλειο και σε τυχόν ξενιτεμένους της οικογένειας.

Τέλος το έθιμο αυτό δεν περιορίζεται μόνο στο σπίτι κατά την ημέρα της πρωτοχρονιάς, αλλά επεκτείνεται μέχρι το Φεβρουάριο. Σύλλογοι, επαγγελματικές και σωματειακές ενώσεις συνηθίζουν να κόβουν την πρωτοχρονιάτικη πίτα, ευχόμενοι κάθε καλό όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο αλλά και σε επαγγελματικό.