Με αφορμή τη γένεση της θεάς Αθηνάς...

Η αρχαία ελληνική θρησκεία για πολλούς αποτελεί ένα μυστήριο. Τα αρχιτεκτονικά λείψανα από κοινού με την κεραμική και την εικονογραφία έρχονται να λύσουν μία σειρά ερωτημάτων που τίθενται σχετικά με αυτήν. Ιδιαίτερα η εικονογραφία είναι προσφιλής, καθώς προσφέρει εικόνες γεμάτες με πληροφορίες κατανοητές από γνώστες και μη του αντικειμένου.

Η γένεση της θεάς Αθηνάς και μία σειρά εικονογραφικών άλλων παραστάσεων βρίσκονται σε ένα τριποδικό εξάλειπτρο (Εικ. 1) (το δοχείο εκείνο στο οποίο τοποθετούσαν καλλυντικά, αλοιφές για την περιποίηση του δέρματος). Πρόκειται για ένα αττικό μελανόμορφο (τα εικονιστικά και διακοσμητικά μοτίβα αποδίδονται με μαύρο χρώμα στην επιφάνεια του πηλού) τριποδικό εξάλειπτρο, που χρονολογείται στο 570 – 560 π.Χ και αποδίδεται στον επονομαζόμενο ζωγράφο C προερχόμενο από την Αθήνα. Τα έργα του ζωγράφου C αποτελούν συνήθως πολυπρόσωπες συνθέσεις, πολύχρωμες και με την χρήση της εγχάραξης για την απόδοση των λεπτομερειών. Το συγκεκριμένο αγγείο βρέθηκε στην Θήβα, ενώ σήμερα εκτίθεται στο μουσείου του Λούβρου.

Η σκηνή της γέννησης της θεάς Αθηνάς εκτυλίσσεται στην Α’ όψη του αγγείου, μία από τις παλαιότερες απεικονίσεις με αυτή την θεματολογία που είναι σήμερα γνωστές. Ο μύθος της γέννησης της θεάς Αθηνάς από το κεφάλι του Δία έχει ως εξής: όταν οι θεοί νίκησαν τους Τιτάνες ο Δίας έσμιξε με την Μήτιδα, θεά της φρόνησης και κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος, η οποία προσπάθησε να ξεφύγει αλλάζοντας συνεχώς μορφή, όπως έκανε και η Θέτιδα. Τελικά, η Μήτιδα κυοφορεί τα παιδιά του Δία, ο οποίος πληροφορήθηκε από τον Ουρανό και την Γη πως θα γεννηθούν δύο παιδιά, ένα κορίτσι η Αθηνά, η οποία θα του έμοιαζε αρκετά στην παλικαριά και την εξυπνάδα, όμως θα γεννούσε αργότερα και έναν γιο ο οποίος θα ήταν πιο έξυπνος από εκείνον και θα κινδύνευε να χάσει τον θρόνο του. Ο Δίας ως λύση στο ζήτημα αποφασίζει να 

καταπιεί την Μήτιδα, ώστε να προλάβει το επικείμενο κακό.

Στην Α’ όψη, λοιπόν, παραλείπεται όλος αυτός ο μύθος και παρατηρούμε την γέννηση της θεάς Αθηνάς από το κεφάλι του πατέρα της (Εικ.2). Ο Δίας φωνάζει τον Ήφαιστο – κατά άλλους φωνάζει τον Προμηθέα – για να ανοίξει το κεφάλι του με ένα τσεκούρι. Ανοίγοντας το κεφάλι του Δία η μικρή θεά Αθηνά ξεπηδά πάνοπλη και αλαλάζοντας, οι θεοί που βρίσκονται γύρω παρακολουθούν την σκηνή έκπληκτοι. Ο τρόπος με τον οποίο γεννήθηκε η θέα Αθηνά δημιουργεί ένα στενό δεσμό με τον πατέρα της.

Στο κέντρο, λοιπόν, της σκηνής βρίσκεται ο Δίας ένθρονος, κρατώντας τον κεραυνό και το σκήπτρο του σύμβολα και τα δύο της εξουσίας του, από το κεφάλι του ξεπηδά η θεά Αθηνά πάνοπλη. Κοντά στον Δία βρίσκονται οι Ειλείθυιες (Εικ. 3), θεότητες που βοηθούν στον τοκετό με τις χαρακτηριστικές κινήσεις. Δεξιά βρίσκεται ο Ποσειδώνας κρατώντας την τρίαινά του, ενώ αριστερά ο Ήφαιστος που νωρίτερα είχε ανοίξει το κεφάλι του Δία.

Η δεύτερη όψη του αγγείου (Εικ. 4) διακοσμείται με την σκηνή της κρίσης του Πάριδος. Ο Δίας αποφασίζει να παντρέψει τον βασιλιά της Φθίας, τον Πηλέα, με μια θαλασσινή θεά την Θέτιδα που ήταν κόρη του Νηρέα. Ο γάμος έγινε στο Πήλιο, καλεσμένοι σε αυτό ήταν όλοι οι θεοί εκτός της Έριδας, η οποία όντας θεά της φιλονικίας, όπου βρισκόταν δημιουργούσε καβγάδες και μίσος. Θυμωμένη από την συμπεριφορά των θεών πηγαίνει στον γάμο αόρατη και αφήνει ένα μήλο χρυσό πάνω στο τραπέζι με ένα σημείωμα που έγραφε «στην ομορφότερη», «τη καλλίστη».

 Η Αθηνά, η Αφροδίτη και η Ήρα αρχίζουν να μαλώνουν για το ποια είναι η πιο όμορφη και συνεπώς για το ποια θα έπαιρνε το ολόχρυσο μήλο. Ζητούν την συνδρομή του Δία για να λύσουν την διαφωνία τους. Εκείνος θέλοντας να κρατήσει στάση ουδέτερη για να μην πικράνει καμία από τις θεές τις στέλνει στο διπλανό βουνό Ίδη που βρισκόταν δίπλα στην Τροία, εκεί ο Πάρης γιος του βασιλιά Πριάμου βόσκει το κοπάδι του σε μία πλαγιά, ο Πάρης, τώρα, ήταν εκείνος που έπρεπε να κάνει την επιλογή ανάμεσα στις τρεις θεές. Οι τρεις θεές πετούν μαζί με τον Ερμή στην Ίδη με σκοπό να συναντήσουν τον Πάρη. Ο Ερμής του μεταφέρει το θέλημα του Δία και του παραδίδει το χρυσό μήλο. Η καθεμιά από τις θεές 

θέλοντας προφανώς να είναι εκείνη που θα πάρει το μήλο προσπαθεί να δωροδοκήσει τον Πάρη. Η μεν Αθηνά υπόσχεται να τον κάνει τον πιο γενναίο και σοφό πολεμιστή, η Αφροδίτη να του βρει την πιο όμορφη γυναίκα για να την παντρευτεί και η δε Ήρα του υπόσχεται να τον κάνει τον μεγαλύτερο βασιλιά. Τελικά, ο Πάρης αποφασίζει και δίνει το χρυσό μήλο στην Αφροδίτη.

Στη σκηνή φαίνεται ο Ερμής ο οποίος φορά κηρύκειο και φτερωτά σανδάλια όπου οδηγεί τις τρεις θεές που φορούν ολοκέντητα εγχάρακτα ενδύματα (Εικ. 5). Ο Ερμής βρίσκεται ανάμεσα στην Ήρα και στην Αθηνά με χαρακτηριστικές κινήσεις αναγγέλλει την θεά Αφροδίτη, όπου έχει το ιμάτιό της υπέρ κεφαλήν την ευνοϊκή, δηλαδή, για εκείνην κρίση του Πάρη. Δεξιά εικονίζεται ο Πάρις να απομακρύνεται αναστατωμένος από την σκηνή λόγω της φύσης της αποστολής την οποία καλείται να φέρει εις πέρας. Αριστερά φαίνεται μία άλλη γυναικεία μορφή πιθανώς η Έρις, η αιτία όλης αυτής της σκηνής.

Η τρίτη όψη φέρει εικονογραφική παράσταση όμοια θεματολογίας με την προηγούμενη. Τρεις στεφανηφόρες γυναικείες μορφές, ίσως οι Χάριτες, υποδέχονται ένα νυφικό ζευγάρι που βρίσκεται σε άρμα, ίσως πρόκειται για τον γάμο της Θέτιδος και του Πηλέα ή για μία εξιδανικευμένη εικόνα αθηναϊκού γάμου. Βέβαια, μία άλλη ερμηνεία θέλει η συγκεκριμένη παράσταση να απεικονίζει τον γάμο του Δία και της Ήρας, εφόσον το ζευγάρι έρχεται πάνω σε τέθριπο και η γυναικεία μορφή φορά «υπέρ την κεφαλήν» ιμάτιο (είδος ενδύματος). Η Ήρα απεικονίζεται συχνά φορώντας το ιμάτιό της με αυτόν τον τρόπο και έχει καθιερωθεί ως «ηραίο σχήμα». Μπροστά από το άρμα βρίσκονται τρεις γυναικείες θεότητες πιθανώς οι κόρες του Δία οι Ώρες.

Τέλος, το σκέπασμα του αγγείου φέρει και εκείνο εικονιστική παράσταση σε κυκλική ζωφόρο με θέμα την μάχη μεταξύ είκοσι οκτώ πολεμιστών, η οποία είναι σφοδρή αν κρίνει κανείς από τα σπασμένα δόρατα της μάχης. Παρατηρώντας τα επισήματα (τα σήματα πάνω στις ασπίδες) των ασπίδων η μάχη διαδραματίζεται μεταξύ δύο ή τριών ομάδων. Οι μαχόμενοι βρίσκονται σε διάφορες στάσεις και συνδυασμούς (Εικ. 6).  

Βιβλιογραφία:

Κακριδής, Ι., 1986, Ελληνική Μυθολογία: Οι Θεοί, τ. 2, Εκδοτική Αθηνών

https://www.louvre.fr/

https://www.theoi.com/

Γκουντρουμπή Βάσω