Τυπικό του μεγάλου δομέστικου της Δύσης Γρηγόριου Πακουριανού για την Ιερά Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου της Πετριτζονίτισσας {Μέρος Β}

Ενδιαφέρον: Χρηματική παρακαταθήκη στ.367-386

Η επιμονή του Γ.Πακουριανού σε αυτά οφείλεται στην προέλευσή τους, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, από την προνομιακή παραχώρηση λογισίμων, δηλαδή συλλογής φόρων από συγκεκριμένες εκτάσεις γης. Η μαρτυρία εντάσσεται στο πλαίσιο της γενικότερης τάσης των πηγών του 11ου αιώνα να απαριθμούν συχνά με μεγάλη ακρίβεια τα χρηματικά αποθέματα και τα διαφορετικά νομίσματα από τα οποία απαρτίζονταν (τα πολυτιμότερα, όπως τα «ῥωμανᾶτα», αποθησαυρίζονταν συχνά), γεγονός που υποδηλώνει τόσο τον αυξημένο όγκο νομίσματος που ετίθετο σε κυκλοφορία τον 11ο αι., όσο και την τάση αποταμίευσης εξαιτίας της υποτίμησης αλλά και τον πλουτισμό των ατόμων εξαιτίας των οικονομικών μέτρων και των προνομιακών παραχωρήσεων των εκάστοτε κυβερνήσεων. Ο Γρηγόριος Πακουριανός δεν αποκαλύπτει το μέγεθος των χρηματικών του αποθεμάτων, αλλά σύμφωνα με την αφήγησή του, τόσο τα δικά του, όσο και τα χρήματα του αδελφού του, είχαν εξαφανιστεί όταν επέστρεψε από την Ανατολή, χωρίς να δίνει γι’ αυτό κάποια εξήγηση. Το γεγονός αποδίδεται γενικά στις αναστατώσεις που σημειώθηκαν στις βαλκανικές επαρχίες της αυτοκρατορίας περίπου από το 1075 και εξής.

 

Τυπικό

Το τυπικό αυτό, το οποίο χρονολογείται από τον Δεκέμβριο 1083, εξέδωσε για πρώτη φορά ο φιλόλογος Γ. Μουσαίος στη διδακτορική του διατριβή, η οποία κυκλοφόρησε το 1888 στη Λειψία, από χειρόγραφο που σήμερα απόκειται στη Βιβλιοθήκη Κοραή της Χίου. Στην έκδοση αυτή παραλείφθηκε, προφανώς σκοπίμως, το 24ο κεφάλαιο, με το οποίο αποκλείονταν, με ήκιστα κολακευτικούς χαρακτηρισμούς, οι Έλληνες από το κοινόβιο, που προοριζόταν αποκλειστικά για Γεωργιανούς.

Ακολούθησαν οι εκδόσεις του L. Petit  από τον Κώδικα της Ρουμανικής Ακαδημίας, του Μ. Tarchnisvili , που πρώτος εξέδωσε το γεωργιανό κείμενο από χειρόγραφο αποκείμενο στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Σόφιας, του S. Kauchtschiscwili  και του Α. Sanidze , και των δύο από το χιακό χειρόγραφο, του μεν πρώτου με το ελληνικό κείμενο, εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια στη γεωργιανή γλώσσα, του δε δεύτερου με το ιβηρικό κείμενο, εισαγωγή και σχόλια, αλλά και απόδοση στη ρωσική.

Τελευταία διαθέσιμη, η κριτική έκδοση του P. Gautier  με μετάφραση και σχόλια στη γαλλική (στην οποία και στη συνέχεια παραπέμπεται).

 

Το Τυπικό του Πακουριανού καθορίζει τον τρόπο του πολιτεύεσθαι των μοναχών της ιδιόκτητης Μονής του, την οποία ίδρυσε στο θέμα Φιλιππουπόλεως, έν τή τοποθεσία του κάστρου του Πετριτζού, στο χωρίο Βασιλικίς και προίκισε, με περιουσία τόσο δική του όσο και του αδελφού του, συγκεκριμένα με το χωρίο Πριλόγκιο στο θέμα Θεσσαλονίκης.

 

EKΔΟΣΗ: Paul Gautier, Le typikon de sebaste Gregoire Pakourianos REB 42 (1984)

Τα μοναστηριακά τυπικά αποτελούν τα καταστατικά για κάθε μόνη. Οι περισσότερες πρόσφατες εκδόσεις έχουν ως αντικείμενο τα πιο μεγάλα σε έκταση, αλλά και πιο σπουδαία από άποψη πληροφοριών, όπως το υπό εξέταση. 

Το μοναστηριακό τυπικό αποτελεί καταστατικό για κάθε μονή. Βασική πηγή εκκλησιαστική δικαίου.

• Γραμμένο στη ρωμαική, ιβηρική και αρμενική γλώσσα.

• Πρωτοτύπως εγγράφηκε στα ελληνικά και μετέπειτα μεταφράστηκε στη γλώσσα του κτήτορα.

• Συνοδικούς και πατερικούς κανόνες δεν αναφέρει πουθενά.

• Μεγάλο σε έκταση, αφού φτάνει τoυς 1887 στίχους και σπουδαίο από άποψη πληροφοριών.

• Περιζήτητο στο χώρο των εκδόσεων

• Συντάκτης λαικός και όχι μοναχός. 

• Έντονη επίδραση από άλλο τυπικό. -) Της Μονής του Παναγίου της Κωνσταντινουπόλεως (δεν σώζεται), που γνωρίζουμε από τον Άγιο Αθανάσιο Αθωνίτη. Για προσωπικούς και αντικειμενικούς λόγους, ο Πακουριανός θέτει ως πρότυπο το συγκεκριμένο τυπικό.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - ΟΙ ΜΟΝΑΧΟΙ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΗ ΜΟΝΗ

Απαγόρευση δούλων – Τριετής δοκιμαστική περίοδος – Όριο ηλικίας – Είσοδος έγγαμων κ.λπ.

Το τυπικό δεν ασχολείται με τις βασικές προυποθέσεις. Θεσπίζει όμως ειδικές προυποθέσεις.

ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΗ ΜΟΝΗ -) ΕΓΚΑΤΑΒΙΩΣΗ ΕΠΙΤΡΕΠΕΤΑΙ ΜΟΝΟ ΣΕ ΙΒΗΡΕΣ ΚΑΙ ΟΧΙ ΣΕ ΡΩΜΑΙΟΥΣ

Το επιτάσσει με σαφείς διατάξεις. Πρόκειται για μια ιβηρική μονή. 

"ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΜΗ ΚΑΤΑΣΣΕΣΘΑΙ ΡΩΜΑΙΟΝ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΝ Η' ΜΟΝΑΖΟΝΤΑ ΕΝ ΤΗ ΚΑΤ ΕΜΕ ΜΟΝΗ ΚΑΙ ΔΙ ΗΤΙΝΑ ΤΗΝ ΑΙΤΙΑΝ" -  στ.1418-33

Ο Πακουριανός, αν και δέχεται οτι οι Έλληνες (Ρωμαίοι) θα εξακολουθούν να είναι οι δάσκαλοι και καθοδηγητές του δόγματος, δεν θα πρέπει να γίνουν αποδεκτοί στο μοναστήρι παρα μόνο ως κοσμικοί για την τυπική-νομική επικοινωνία ως νοτάριοι με το κράτος, γιατί ως συνήθως οι Έλληνες, όπως υποστηρίζει, λόγω του χαρακτήρα τους επιβάλλουν τη γλώσσα τους στη μονή και χάνεται ο χαρακτήρας της, όπως έγινε με τη μονή Ιβήρων στο Άγιο Όρος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΧΙΚΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΙΑΣ

Εγκράτεια, Ακτημοσύνη, Υπακοή

ΑΒΑΤΟ

Η βασική γραμμή που επικρατούσε στην επίσημη νομοθεσία, την εκκλησιαστική και την πολιτειακή, στο Βυζάντιο, ήταν η καθιέρωση του αβάτου με τη μορφή μιας αμφίδρομης απαγορεύσεως, σύμφωνα με την οποία ούτε γυναίκες μπορούσαν να μπουν και να μείνουν σε ανδρικό μοναστήρι, ούτε άνδρες σε γυναικείο.

Θεμελιώδης έκφανση της μοναχικής υποσχέσεως που δίνει κάθε μοναχός και μοναχή της Ορθόδοξης Εκκλησίας κατά την κουρά του είναι και η υπόσχεση της σαρκικής εγκράτειας, της παρθενίας. Από τη συνθήκη αυτή απορρέει σειρά εκδηλώσεων και συνεπειών που συνήθως παρουσιάζονται με τον όρο άβατο. Στο άβατο, με την ευρεία έννοια του όρου. περιλαμβάνονται πιο αναλυτικά η απαγόρευση εισόδου και διαμονής σε γυναικεία μονή ανδρών και σε ανδρική μονή γυναικών, η απαγόρευση και διαμονή στις ανδρικές μονές ευνούχων και παιδιών, η απαγόρευση διατηρήσεως στις ανδρικές μονές ζώων θηλυκού γένους, η απαγόρευση εξόδου από τη μονή μοναχού ή μοναχής χωρίς σοβαρό λόγο και άδεια του ηγουμένου και η απαγόρευση συστάσεως αδελφοποιίας και συντεκνίας και αναλήψεως επιτροπείας.

Ειδικώς η απαγόρευση εισόδου και διαμονής σε γυναικεία μονή ανδρών και σε ανδρική μονή γυναικών, το άβατο δηλαδή με τη στενή του όρου έννοια, είναι πολύ παλαιά και απορρέει από αυτή την ίδια την ουσία της μοναστικής κινήσεως, αφού στην εγκατάλειψη κάθε υλικής απολαύσεως των πρώτων αναχωρητών περιλαμβανόταν και η γενετήσια αποχή με την πιο πλατιά έννοια του ορού.

Έτσι η αρχή αυτή του αβάτου απαντά ήδη στους κανόνες των πατέρων της Εκκλησίας. του Μ. Αντωνίου, του Παχωμίου και του Μ. Βασιλείου με τη μορφή της απαγορεύσεως της επικοινωνίας μεταξύ των δύο φύλων και στις εξαιρετικές εκείνες περιπτώσεις που κάτι τέτοιο επιτρεπόταν ή ήταν αναπόφευκτο, της εξασφαλίσεως μίας ασκανδάλιστης συναντήσεως.

Η απαγόρευση αυτή βρήκε την οριστική της έκφραση στη νομοθεσία του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Η Νεαρά 133, του έτους 539, απαγόρευσε την είσοδο σε μονή προσώπων του άλλου φύλου, ακόμη και νεκρών για ταφή. Τη ρύθμιση αυτή της Νεαράς νομοθεσίας του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού επανέλαβαν, χωρίς να αλλάξουν ή να προσθέσουν τίποτε, τα μεταγενέστερα κωδικοποιητικά και συμπιληματικά έργα.

Πολύ αργότερα ασχολήθηκε με το θέμα του αβάτου σε πρόσωπα του άλλου φύλου και η εκκλησιαστική νομοθεσία. Ο κανόνας 47 της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου του 692 όρισε να μην διανυκτερεύει ούτε γυναίκα σε ανδρικό μοναστήρι ούτε άνδρας σε γυναικείο, ενώ, ένα σχεδόν αιώνα αργότερα, ο κανόνας 18 της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, του 787, απαγόρευσε όχι μόνο τη διανυκτέρευση, αλλά συνολικώς την παραμονή γυναικών σε επισκο¬πεία και σε μοναστήρια.

Η βασική λοιπόν γραμμή που κρατούσε στην επίσημη νομοθεσία, την εκκλησιαστική και την πολιτειακή, στο Βυζάντιο, παρά τις περιπτώσεις εκείνες που τη διασπούσαν, ήταν η καθιέρωση του αβάτου με τη μορφή μίας αμφίδρομης απαγορεύσεως σύμφωνα με την οποία ούτε γυναίκες μπορούσαν να μπουν και να μείνουν σε ανδρικό μοναστήρι ούτε άνδρες σε γυναικείο. Η απαγόρευση αυτή ήταν καθολική, αφού κάλυπτε τόσο τους νεκρούς, όσο και πολύ περισσότερο τους ζωντανούς, και όχι μόνο τους επισκέπτες, αλλά και ειδικές ομάδες προσώπων για τα οποία θα μπορούσε κανένας να σκεφθεί μία εξαίρεση, τους συγγενείς των μοναχών και των μοναστριών που ανήκαν στο άλλο φύλο, αλλά και τους ιερείς, ψάλτες, προμηθευτές κ.λπ. προκειμένου για τις γυναικείες μονές.

Την αυστηρή αυτή αρχή υιοθετούν και υπογραμμίζουν και όλα σχεδόν τα μοναστηριακά τυπικά, που θέλουν κάθε μονή «αμίατον», «αδιόδευτον». «ακατόπτευτον» σε πρόσωπα του άλλου φύλου. Κατά κανόνα ο συντάκτης κάθε τυπικού περιορίζεται στη μονή στην οποία αναφέρεται το τυπικό. Για τις γυναικείες μονές τονίζεται η απαγόρευση εισόδου και διαμονής σε αυτές ανδρών, για τις ανδρικές διατυπώνεται η απαγόρευση εισόδου και διαμονής σε αυτές γυναικών.

Πέρα όμως από τη διατύπωση της γενικής αρχής που σε ορισμένα τυπικά συνοδεύεται με την απειλή συγκεκριμένων ποινών σε περίπτωση παραβιάσεως της, οι συντάκτες των τυπικών χρωματίζουν την απαγόρευση του «αβάτου» και με άλλες λεπτομέρειες χρήσιμες για την καλύτερη κατανόηση της εφαρμογής του θεσμού στην πράξη. Έτσι λ.χ. το Τυπικό του Πακουριανού (1083) επεκτείνει την αρχή και απαγορεύει να κατοικήσει ανδρόγυνο κοντά στη μονή• 

Νεαρά 133 Ιουστινιανού -) απαγόρευση εισόδου σε μονή προσώπων άλλου φύλου

Κανόνας 47 της Πανθέκτης (692) και κανόνας 18 Ζ' Οικουμενικής θέσπισαν άβατο.

Πάντως ο Πακουριανός το αναφέρει ρητά. Δεν πείστηκε από την καθαρή και πάγια απαγορευτική αρχή. Δεν αναφέρει καν ότι αυτό απαγορεύεται και από διατάξεις Πολιτείας και κανόνες Εκκλησίας. Θέλει να προσδώσει αυξημένο κύρος στη διάταξη.

• Απαγόρευση εισόδου σε γυναίκες "Περί του μη εισέρχεσθαι γύναιον εις την αγίαν εκκλησίαν μου, μήτε γυναικείαν μονήν εν τις ορίοις του σεμνείου ημών οικοδομείσθαι" στ.1404

• Απαγόρευση εγκατάστασης ανδρόγυνου  στα όρια της μονής

• Απαγόρευση οικοδόμησης γυναικείου μοναστηριού στα όρια του μοναστηριού 

Θέσπιση εξαίρεσης για προσκύνηση κατά την πανήγυρη του ναού. Μόνο στη γιορτή της εκκλησίας επιτρέπεται η είσοδος μέχρι την ώρα της αγίας λειτουργίας. Τη στιγμή του μυστηρίου οι γυναίκες οφείλουν να φύγουν γρήγορα. "ταχέως υποχωρείτω" στ.1415

Όπως προαναφέρθηκε εξαίρεση θεσπίζεται για τις γυναίκες μόνο για προσκύνηση κατά την πανήγυρη του ναού.

• Άβατο σε ευνούχους και ανήβους  στ.1116

"Δια το μη είναι σκάνδαλον" Σε μια διάταξη και τα δύο σκέλη περιλαμβάνει το τυπικό.

ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΕΞΟΔΟΥ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΝΗ

"Περί του μη έρχεσθαι τους αδελφούς έξωθεν της μονής ή εξέλθειν εξ αυτής άνευ επιταγής των προεστώτων" στ.994-5 

Δεν επιτρέπεται η έξοδος χωρίς ειδικό λόγο και χωρίς άδεια ηγουμένου. Να μην υπερβαίνει κανείς το μετρό, αλλιώς να μετανοεί.

ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΚΟΙΝΟΒΙΑΚΗΣ ΖΩΗΣ

Το τυπικό ασχολείται με το ζήτημα του κοινοβιακού κανόνα, της υποχρέωσης δηλαδή να λειτουργούν οι μοναχικές αδελφότητες πάνω στις αρχές της συγκαταβιώσεως των μοναχών και της κοινοκτημοσύνης των αγαθών. (στ.454-455/458-459) 

Έμμεση υποχρέωση κοινοβιακής ζωής  -) δεν προβλέπεται η ύπαρξη κελλιωτών ή ιδιοβούντων μοναχών -) χωρίς ρητά να απαγορεύει κάτι. Χρήση ρήματος "βούλομαι" . 

Τράπεζα εστιάσεων κοινή. Δεν πρέπει να υπάρχουν 2 είδη άρτου ή οίνου. Να μην υπάρχουν διακρίσεις.

 

ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΑΚΤΗΜΟΣΥΝΗΣ

Απαγορεύεται αυστηρώς η απόκτηση από τους μοναχούς οποιουδήποτε περιουσιακού στοιχείου. Αρχή ακτησίας. στ.994-5

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ-ΟΙ ΜΟΝΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' - ΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ

ΩΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΚΑΙΟΥ

Νεαρές Ιουστιανιανού αναγνωρίζουν τις μονές ως αυθύπαρκτα υποκείμενα δικαίου με δική τους περιουσία. Το μοναστήρι αποτελεί αυθύπαρκτη οικονομική μονάδα.  Η σύσταση της μονής είναι πρωτότυπη με την κατάληψη μιας έκτασης γης από ιδρυτή. στ. 174 επ. Ο ιδρυτής θεωρεί πως η μονή είναι περιουσιακό του στοιχείο στ.1143 "καθ' ημάς μονή"

ΑΥΤΟΔΕΣΠΟΤΟ, ΑΥΤΕΞΟΥΣΙΟ, ΕΛΕΥΘΕΡΟ

Καθιερώνεται το αυτοδέσπoτο, αυτεξούσιο και ελεύθερο. Eλευθερία μονής από κάθε εξουσία. Εμπεδώνει την αρχή ανεκποίητου και αναφαίρετου συνδυαζόμενη με αρχή ελευθερίας με την οποία θεσπίζεται αυτεξούσιο και ακαταδούλωτο. Το αυτοδέσποτο και ελεύθερο έναντι εκκλησιαστικής και πολιτειακής εξουσίας. Περιφορύρηση περιουσίας μονής. Η ελευθερία έναντι πολιτειακής εξουσίας και κυρίως εναντί επιχώριου μητροπολίτη Φιλιππουπόλεως κατοχυρώνεται με χρυσόβουλο. Με έμφαση απαγορεύεται να παρεμβαίνει ο Μητροπολίτης στην εσωτερική ζωή της μονής ή να ανακατεύεται στα περιουσιακά της. Στις ευχαριστιριακές συνάξεις δεν αναφερόταν καν προσωπικά στο όνομά του αλλά μόνο αορίστως στους λοιπούς Αρχιεπισκόπους. στ.439-444

Είχαν προηγηθεί αυτοδέσποτες μονές. Ο Πακουριανός ακολουθεί την παράδοση αυτή. Διακηρύσσει το αυτοδέσποτο με εφατικό τρόπο. Απαιτεί δικαιοδοσιακή αποδέσμευση από επιχώριο Μητροπολίτη αγγίζοντας τα όρια της εκκλησιολογικής εκτροπής. 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' - ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Ηγούμενος

Μοναρχική οργάνωση στη βυζαντινή περίοδο. Η θέση του ηγούμενου μοιάζει με απόλυτο μονάρχη. Ενόσω ζει ο κτήτωρ τον ηγούμενο της μονής τον ορίζει ο ίδιος. στ.528-30

στ.521 επ. ορισμός διαδόχου από τον ηγούμενο. Σα "πολιτική διαθήκη". Τυπικό που επέχει θέση διαθήκης. στ. 605-610 μνημονεύεται και συμβουλευτικό σώμα για την εκλογή ηγούμενου.

Υπάρχει περίπτωση έκπτωσης από το αξίωμα και δεν είναι πάντοτε ισόβιος ο ηγούμενος. στ. 1204-11 (αν κριθεί προδότης και παραβεί τα όσα αναγράφονται στι τυπικό)

Οικονόμος

Αρμόδιος και υπεύθυνος για τη διοίκηση εκκλησιαστικής περιουσίας καν.11 Ζ' Οικ.Συνόδου

Αναφέρει στ. 542-3 " Μετά την παραίτηση και αποδημία του πρώτου, ο δεύτερος έξει το κύρος αυτού". Δεν αναφέρεται σε θεσμοθετημένο αξίωμα, αλλά γενικότερα στον ιεραρχικά δεύτερο στη μονή ή στον εκλεγμένο από τον ηγούμενο διάδοχό του. 

στ.1458 επ. Ο οικονόμος, που είναι πάντοτε ισόβιος, βοηθείται στο έργο του μερικές φορές από έναν παραοικονόμο.

Λοιπά όργανα

Αναφέρεται πέρα από ηγούμενο και οικονόμο, σε μια σειρά άλλων οργάνων και γενικότερα διακονητών της μονής. στ.634 επ. μέχρι 50 μονάζοντες εκτός ηγουμένου. Απαγορεύει να υπάρχουν υπουργοί, υπηρέτες το τυπικό στ. 630-33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' - ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΜΟΝΩΝ

Απαγορεύεται η εκποίηση κάθε περιουσιακού στοιχείου. στ. 1638-47. Όποιος αφαιρέσει πράγματα μονής είναι ιερόσυλος και θα πρέπει να υποστεί κανονικές ποινές -)καθαίρεση για κληρικό και αφορισμό για λαικό και μοναχό. Το μοναστήρι διέθετε γηροκομείο και ξενοδοχείο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' - ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ

Φορέας δικαστικής εξουσίας ο ηγούμενος. Την υπόσχεση υπακοής προσβάλλουν οι στάσεις, οι φατρίες και γενικά η απείθεια και ανυπακοή στον ηγούμενο. στ. 1006 επ και ιδίως στ.1025-28 -) 3 φορές νουθεσία ή παραίνεση προβλέπεται ως ποινή.