Χρυσοπούλου Ελένη - Αρχαιολόγος - Θεωρητικός του Κινηματογράφου

Η Ελένη Χρυσοπούλου είναι αρχαιολόγος (MSc), υπάλληλος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, και απόφοιτη του Τμήματος Κινηματογράφου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ειδικεύεται στο Αρχαιολογικό Ντοκιμαντέρ και στη Θεωρία του Κινηματογράφου.

Τα είδη του Αρχαιολογικού ντοκιμαντέρ και το κοινό τους (Μέρος Α')

Το αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ είναι κατεξοχήν τηλεοπτικό είδος και αποτελεί την πιο σημαντική πηγή ενημέρωσης του κοινού σε ζητήματα αρχαιολογίας. Πράγματι, από μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί, έχει διαπιστωθεί ότι, για την αρχαιολογία, πληροφορείται από την τηλεόραση το 56% των Αμερικάνων (Ramos and Duganne 2000), το 81% των Καναδών (Potokylo and Guppy 1999) και το 70% των Σουηδών.

Τα περισσότερα αρχαιολογικά ντοκιμαντέρ ακολουθούν καθιερωμένες φόρμες, προκειμένου να ελκύσουν προβλεπόμενα, αλλά και πολύ μεγάλα, κοινά. "Ένα επεισόδιο στην τηλεόραση σε ώρα υψηλής θέασης προσεγγίζει  περισσότερο κόσμο από ότι όλες οι άλλες προωθητικές προσπάθειες μαζί". Χαρακτηριστικά, οι πιο δημοφιλείς αρχαιολογικές σειρές ντοκιμαντέρ στην Βρετανία προσελκύουν πάνω από πέντε εκατομμύρια θεατές.

Τρεις είναι οι κύριες προσεγγίσεις/είδη που επιλέγονται για αυτού του είδους τα ντοκιμαντέρ. Στην πρώτη περίπτωση, υιοθετείται το μοτίβο του δοκιμίου πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα, όπου μια ευυπόληπτη φυσιογνωμία- ο ειδικός επιστήμονας ή μία διασημότητα- με τρόπο αντικειμενικό και αποστειρωμένο, μεταβιβάζει διδακτικά και ιεραρχικά τη γνώση στους θεατές και τους επιβάλλει τι πρέπει να σκεφτούν, ακολουθώντας πιστά την φόρμα του ντοκιμαντέρ έκθεσης και της κλασικής αφήγησης.

Η δεύτερη προσέγγιση, η αφήγηση του "πρωταγωνιστή/χαρακτήρα", λειτουργεί με τον ακριβώς αντίθετο τρόπο. Από την αρχή γίνεται ξεκάθαρο πως το ζήτημα θα εξεταστεί μέσα από τα μάτια ενός από τους συμμετέχοντες στην ιστορία, του πρωταγωνιστή, που συνήθως ταυτίζεται με τη μορφή του αρχαιολόγου. Το ντοκιμαντέρ ξεκαθαρίζει τον υποκειμενικό και μερικό χαρακτήρα του, αλλά υπόσχεται στους θεατές την είσοδο στα άβατα της επιστήμης και του παρελθόντος. Μια παραλλαγή αυτού του είδους είναι η βιογραφία, που προσέλκυσε το ενδιαφέρον αρκετών δημιουργών.

Μια γρήγορη αναζήτηση στα εβδομαδιαία προγράμματα των δημόσιων και ιδιωτικών καναλιών της Ευρώπης και της Αμερικής, θα αποκαλύψει το τρίτο είδος αρχαιολογικού ντοκιμαντέρ- το ντοκιμαντέρ μυστήριο. Το είδος αυτό έχει αναπτυχθεί με αστρονομικούς ρυθμούς τα τελευταία χρόνια. Στην βιβλιογραφία υπάρχουν ακόμη και συμβουλές για το πώς μπορεί να γυρίσει κάποιος αυτά τα best sellers.

Η δημοτικότητα αυτού του είδους της αναζήτησης του αρχαίου μυστηρίου και θησαυρού, που αποκαλείται και "εναλλακτική", "περιθωριακή", "αιρετική" ή "ανεξάρτητη" αρχαιολογία, αποδίδεται επίσης και στα φιλικά προς τον θεατή formats που χρησιμοποιεί. Αυτά περιλαμβάνουν μια υπερπληθώρα εικόνων, αναπαραστάσεων και δραματοποιήσεων, ανυπαρξία πληροφόρησης για την προγενέστερη έρευνα και υψηλή αξία διασκέδασης. Το μοτίβο της αναζήτησης, όμως, είναι χαρακτηριστικό μοτίβο και άλλων ειδών ντοκιμαντέρ, καθώς πολλές αφηγήσεις επιδιώκουν μια αποκαλυπτική ματιά στην κοινωνική ή ιστορική πραγματικότητα.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η χρήση αναπαραστάσεων δεν είναι ξένη προς την επιστήμη της Αρχαιολογίας, καθώς σε μουσεία και εκθέσεις συχνά χρησιμοποιούνται σχέδια, αντίγραφα, αναδομήσεις προσώπων ή διοράματα, προκειμένου να δοθεί μια φυσική και κοινωνική υπόσταση στα ευρήματα των ανασκαφών και να μεταδοθούν αρχαιολογικές πληροφορίες στο ευρύ κοινό. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί πως όσο πιο λεπτομερής είναι μια αναπαράσταση, τόσο μεγαλύτερη εικασία εμπεριέχει.

Συνεπώς, η "εναλλακτική" και η "σοβαρή" αρχαιολογία έχουν καθιερωθεί στον κοινό νου ως δύο διαφορετικές επιστήμες, που ανταγωνίζονται για το ίδιο κοινό. Υπάρχει όμως και μια τρίτη, ενδιάμεση οδός, που πρεσβεύει ότι και οι δύο "μορφές" αρχαιολογίας μπορούν να συγχωνευθούν σε μια φόρμα που να συνδυάζει τα ενδιαφέροντα και των δύο πλευρών και να μετουσιώνει τις λανθασμένες απόψεις σε υπεύθυνη πρακτική.

Μια στερεοτυπική αντίληψη που συναντάται στους θεατές των αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ αφορά τους ίδιους τους αρχαιολόγους. Στην καθημερινή ζωή, ένα μηδαμινό ποσοστό από το τηλεοπτικό κοινό έχει γνωρίσει στην πραγματικότητα αρχαιολόγους και ανασκαφές και συνεπώς δεν έχει τη δυνατότητα να κρίνει αντικειμενικά τις απεικονίσεις της αρχαιολογίας. Έτσι, οι αντιλήψεις των θεατών βασίζονται σε αναχρονιστικά στερεότυπα του δέκατου ένατου αιώνα ή στα στερεότυπα που αναπαράγονται από το Χόλυγουντ. Τα πιο διαδεδομένα στερεότυπα για τους αρχαιολόγους, οι οποίοι φαίνονται να εργάζονται πάντοτε με χαρά και ενθουσιασμό σε εξωτικές τοποθεσίες, είναι τα εξής: ο περιπετειώδης ηρωικός εξερευνητής, ο ντέντεκτιβ, αυτός που κάνει σημαντικές ανακαλύψεις, ο φύλακας και φροντιστής των αρχαίων μνημείων και αντικειμένων, ο εκκεντρικός, ο τρελός και αφηρημένος καθηγητής και ο κυνηγός θησαυρών. Οι πιο επιφανείς αρχαιολόγοι παρουσιάζονται ως εκείνοι που κρατούν το κλειδί σε άλυτα μυστήρια ή ξετυλίγουν την αλήθεια των παλαιότερων και σημαντικότερων μνημείων και πολιτισμών.

Ανάλογα στερεότυπα επικρατούν και για το ντύσιμο. Η στολή των αρχαιολόγων για το τηλεοπτικό κοινό είναι εκείνη του Indiana Jones- πλατύγυρο καπέλο, παντελόνι με πολλές πρακτικές τσέπες και στέρεες μπότες- ρούχα που παραπέμπουν σε σαφάρι σε εξωτικά μέρη ή που θυμίζουν τη μακρινή εποχή της αποικιοκρατίας. Ενίοτε, οι αρχαιολόγοι εμφανίζονται με ρούχα φθαρμένα και παλιομοδίτικα, επιδιώκοντας με τον τρόπο αυτό να τονιστεί η ανεξαρτησία τους από τα υλικά αγαθά και η ολόψυχη ενασχόλησή τους με τα μυστικά του παρελθόντος.

Το κοινό των αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ είναι μαζικό και παγκόσμιο. Τα αρχαιολογικά ντοκιμαντέρ, αυτούσια ή με τροποποιημένο μοντάζ- λόγω εθνικών ιδιαιτεροτήτων- πωλούνται και προβάλλονται σε όλο τον κόσμο. Το κοινό τους αποτελείται από μια ευρεία γκάμα ηλικιών, μόρφωσης και κοινωνικής τάξης. Το ποσοστό των θεατών που τα παρακολουθούν ως μέρος της εργασίας τους είναι στατιστικά επουσιώδες. Oι υπόλοιποι, με χαμηλά κυρίως επίπεδα μόρφωσης, τα βλέπουν για να διασκεδάσουν, να χαλαρώσουν και λίγες φορές για να ενημερωθούν. Όλοι θέλουν να ζήσουν, στην οικειότητα του σπιτιού τους, το δικό τους μύθο, μέσα από δυνατές συναισθηματικές εμπειρίες. Αυτό το κοινό, που το αντιμετωπίζουν ως μια ομοιόμορφη αδαή μάζα, έχουν ως στόχο και προτιμούν οι παραγωγοί τηλεοπτικών αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ, παρά τη μειοψηφία σε τηλεθέαση, συνεπώς και σε κέρδος, των καλλιεργημένων θεατών.

Αναμφίβολα, η ανταπόκριση των θεατών στα αρχαιολογικά ντοκιμαντέρ είναι ιδιαίτερα σύνθετη και ποικίλλει ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους και την προηγούμενη γνώση τους πάνω στα γεγονότα που αναφέρονται στο ντοκιμαντέρ. Ωστόσο, γιατί υπάρχει αυτή η τόσο μεγάλη και όμοια απήχηση των ίδιων αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ σε διαφορετικές χώρες, ακόμη και ηπείρους; Γιατί απλά οι άνθρωποι βλέπουν τα ίδια προγράμματα και βιώνουν τις ίδιες συναισθηματικές εμπειρίες! Τα μεγαλύτερα καλωδιακά κανάλια που πραγματεύονται αρχαιολογικά θέματα, όπως το History και το Discovery Channel, αναμεταδίδονται σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο και τα προγράμματά τους γίνονται δεκτά με ενθουσιασμό, καθώς τα στερεότυπα και οι αντιλήψεις για τους αρχαιολόγους και το έργο τους, είναι διαδεδομένα σε όλο τον δυτικό κόσμο.