Χρυσοπούλου Ελένη - Αρχαιολόγος - Θεωρητικός του Κινηματογράφου

Η Ελένη Χρυσοπούλου είναι αρχαιολόγος (MSc), υπάλληλος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, και απόφοιτη του Τμήματος Κινηματογράφου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ειδικεύεται στο Αρχαιολογικό Ντοκιμαντέρ και στη Θεωρία του Κινηματογράφου.

Τα είδη του Αρχαιολογικού ντοκιμαντέρ και το κοινό τους (Μέρος Β')

 

Εκπαίδευση ή Ψυχαγωγία;

"Archaeology for an entertaining TV and TV for an entertaining Archaeology"

Το ερώτημα που θέτουν οι σκηνοθέτες και οι παραγωγοί στον εαυτό τους, προτού κάνουν ένα αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ, είναι τι ακριβώς θέλουν να κάνουν, τι πρέπει να περιέχει και για ποιόν. Οι απαντήσεις από την πλευρά των σκηνοθετών είναι περιορισμένες, καθώς το τηλεοπτικό σύστημα παραγωγής δεν τους επιτρέπει καλλιτεχνικές ελευθερίες, ωστόσο ταυτίζονται στην επιθυμία να ενθουσιάσουν και να πληροφορήσουν ένα ευρύ κοινό, όχι όμως με τον τρόπο που το κάνει ένα ακαδημαϊκό εγχειρίδιο. Αυτό το μείγμα εκπαίδευσης και διασκέδασης έχει καθιερωθεί με τον όρο infotainment και βρίσκει πλατφόρμα έκφρασης στα "υβριδικά" και όχι στα "κλασικά", με τη μορφή δοκιμίου, αρχαιολογικά ντοκιμαντέρ. Φυσικά, οι σκηνοθέτες συνεργάζονται με έναν επιστημονικό σύμβουλο, αλλά για το τελικό προϊόν, που διαρκεί συνήθως μόνο πενήντα λεπτά, αποφασίζει ο σκηνοθέτης, αλλά κυρίως ο παραγωγός και εκείνος ακολουθεί τους κανόνες της τηλεόρασης και όχι της επιστήμης.

Σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες, η τηλεόραση είναι ένα μέσο που δεν αφήνει στους τηλεθεατές χρόνο να σκεφτούν, λόγω της διαρκούς ροής του προγράμματος, αλλά και γιατί η προσοχή τους αποσπάται από όσα συμβαίνουν μέσα στο σπίτι τους. Επίσης, η τηλεόραση είναι ένα οπτικό μέσο, το οποίο αδυνατεί να πραγματευτεί σύνθετες και αφηρημένες έννοιες. Συνεπώς, η τηλεόραση είναι ιδανική στο να αφηγείται μικρές ιστορίες και ανέκδοτα, να δημιουργεί ατμόσφαιρα και διάθεση, και όχι να είναι εξαντλητικά αναλυτική.

Είναι πιθανό, λόγω της πληθώρας καναλιών και ωρών μετάδοσης, κάποιο αρχαιολογικό θέμα να μην γίνεται για πρώτη ή τελευταία φορά, ιδιαίτερα τη στιγμή που η Αρχαιολογία είναι ανάμεσα στις πρώτες προτιμήσεις των τηλεθεατών. Για να προκληθεί το ενδιαφέρον του κοινού πρέπει η ίδια ιστορία να ειπωθεί με νέα, πιο εντυπωσιακά μέσα, συνήθως επιφανειακά. Τα αρχαιολογικά ντοκιμαντέρ, προσφέροντας στο τηλεοπτικό κοινό το ισοδύναμο ενός σύγχρονου μυθοπλαστικού προϊόντος, κατορθώνουν να πείσουν τους διαπλέοντες τα κανάλια να σταματήσουν και να παρακολουθήσουν, παρά να αντιδράσουν αρνητικά μπροστά στο θέαμα ενός παραδοσιακού ντοκιμαντέρ.

Πάντοτε υπάρχει ο κίνδυνος ο παραγωγός να υπερτιμήσει ή να υποτιμήσει την νοημοσύνη των τηλεθεατών- πρόκειται για ένα κοινό που είναι αδύνατον να οριστεί, γι’ αυτό τα πάντα πρέπει να παρουσιάζονται με απλότητα και ακρίβεια και να στοχεύουν στην κοινή λογική. Επιπλέον, η έρευνα έχει δείξει ότι οι θεατές πιστεύουν πολύ περισσότερο ως αληθείς τις δραματοποιήσεις, παρά τις μαρτυρίες των ακαδημαϊκών ή ειδικών που δίνονται μέσα από τις συνεντεύξεις. Βασιζόμενοι στην σύμβαση της σχέσης του ντοκιμαντέρ με την αλήθεια, θεωρούν πως όσα βλέπουν είναι πραγματικότητα, γεγονός που εξηγείται και από την θεωρία του Barthes για το "φαινόμενο της πραγματικότητας".

Τα ντοκιμαντέρ χρειάζονται ένα υψηλό ποσοστό οπτικοποίησης και ένα χαμηλό ποσοστό πληροφόρησης. Όταν λέγονται πολλά, τίποτα δεν γίνεται κατανοητό. Ο ρόλος των ντοκιμαντέρ, για τους σκηνοθέτες και τους παραγωγούς, δεν είναι να επιχειρηματολογούν, αλλά να διερευνούν πιθανότητες ή να παρουσιάζουν εναλλακτικές.

Στον αντίποδα αυτής της αντίληψης, βρίσκεται η πεποίθηση ότι ο βασικός στόχος των αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ πρέπει να είναι η ακρίβεια και η εξάντληση όλων των επιστημονικών πληροφοριών που αφορούν σε ένα θέμα, χωρίς στρεβλώσεις, χάριν εντυπωσιασμού και ευκολίας. Η δομή αυτών των εκπαιδευτικών ντοκιμαντέρ είναι ξεκάθαρη και κλασική αφηγηματικά, τηρώντας την χρονολογική ακολουθία. Οι δημιουργοί τους ακολουθούν τα υπαρκτά στοιχεία και παρουσιάζουν τις πιο σημαντικές πληροφορίες μέσα από την αφήγηση (στην καλύτερη περίπτωση, μέσα από το μοντάζ). Περιγράφουν και εξηγούν τέχνεργα, γεγονότα και αιτίες, που έχουν αντιστοιχίες στο παρόν ή στο παρελθόν. Η γνώση μεταβιβάζεται ιεραρχικά- μόνο από τον επιστήμονα/αρχαιολόγο προς το κοινό. Τα ζητήματα παρουσιάζονται με επιστημονική αντικειμενικότητα, μέσα από γενικά και μεσαία πλάνα που δηλώνουν απόσταση, και με λήψεις που εκφράζουν αποστασιοποίηση και όχι  συναισθηματική εμπλοκή, με σεβασμό προς την κρίση και την καλαισθησία των θεατών. Όπου γίνονται υποθέσεις ή αναπαραστάσεις, αυτές δηλώνονται ξεκάθαρα. Αποκλειστικός σκοπός αυτού του είδους των ντοκιμαντέρ είναι η εκπαίδευση και η εδραίωση της αυθεντικότητας και της αυθεντίας, και όχι η τέρψη των τηλεθεατών, και αποτελούν μειοψηφία στο σύνολο της παραγωγής των αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ.

Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι αυτός ο διαχωρισμός "κλασικά" - "υβριδικά" αρχαιολογικά ντοκιμαντέρ δεν είναι απόλυτος και ξεκάθαρος, καθώς πολλά από αυτά κινούνται και στις δύο κατηγορίες, αλλά ούτε και θεωρητικά καθιερωμένος ως όρος. Αντίθετα, είναι πρακτικός διαχωρισμός μορφής που χρησιμοποιείται από όσους ασχολούνται με τα τηλεοπτικά προϊόντα και επαρκεί για την ανάλυση που πραγματεύεται το συγκεκριμένο δοκίμιο.

Συμπεράσματα

Τα τελευταία τριάντα πέντε χρόνια το ιστορικό- αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ έχει δώσει φωνή στο απώτερο παρελθόν και στο απώτατο παρελθόν, στην αλήθεια και στην προπαγάνδα, στη διδαχή και στη διασκέδαση. Ικανοποιεί την επιθυμία των δημιουργών να ρίξουν φως στα ζητήματα, τους ανθρώπους και τις διαδικασίες που κάνουν τον κόσμο τόσο σύνθετο, την επιθυμία των παραγωγών για άμεσο κέρδος, αλλά και την επιθυμία των θεατών να "συμμετάσχουν" στη δημιουργία της Ιστορίας.

Ακολουθώντας τις κοινωνικές, ιστορικές και οικονομικές εξελίξεις, αλλά και την τεχνολογική πρόοδο, το αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ απευθύνεται στο κοινό του με διαφορετικό λεξιλόγιο και συμβάσεις κάθε φορά. Αφού διένυσε την εποχή της νεωτερικότητας μέσα από ντοκιμαντέρ- δοκίμια, που αναζητούσαν και παρουσίαζαν την απόλυτη και αντικειμενική αρχαιολογική και ιστορική Αλήθεια, πέρασε στην εποχή της μετανεωτερικότητας και του μεταμοντερνισμού, όπου καταργούνται οι ριζικές διχοτομίες "αντικειμενικότητα-υποκειμενικότητα", "επιστημονική αλήθεια-μη αλήθεια", "παρελθόν-παρόν" και οι "μικροαφηγήσεις" παρουσιάζονται με νέους και μη αναμενόμενους τρόπους. Η επικράτηση του είδους της αφήγησης της Αρχαιολογίας μέσα από την υποκειμενική σκοπιά του πρωταγωνιστή και ως μυστήριο, που μπορεί να δεχθεί πολλαπλές ερμηνείες, έναντι του δοκιμιακού είδους, που θεωρείται ανιαρό και αναχρονιστικό, επιβεβαιώνει το πέρασμα σε μια νέα (και τηλεοπτική) εποχή.

Ωστόσο, το αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ σήμερα, παρά την φαινομενική επιτυχία του, διατρέχει σοβαρό κίνδυνο. Τα ίδια τα στοιχεία που του πρόσδωσαν κάποτε γοητεία και δόξα, είναι εκείνα που υπονομεύουν την ύπαρξή του. Η αέναη επανάληψη των στερεοτυπικών εικόνων και η χρήση εικόνων και ήχων υπερβολικά φιλικών στον θεατή, δημιουργούν μόνο την αίσθηση της περιπέτειας και του εξωτικού, παρά την κατανόηση της αρχαιολογικής διαδικασίας ή των ασκήσεων ερμηνείας. Συνεπώς, όταν εμφανιστεί μια νέα διαφορετική θεματολογία στο είδος του τηλεοπτικού ντοκιμαντέρ, εύκολα η Αρχαιολογία θα χάσει το τηλεοπτικό κοινό της, το οποίο είναι διαρκώς πεινασμένο για νέες δυνατές εμπειρίες. Αυτός ο κίνδυνος είναι άμεσα ορατός, καθώς απομακρυνόμαστε από την εποχή του μεταμοντερνισμού, βασικό γνώρισμα του οποίου είναι η έντονη νοσταλγία για το χαμένο παρελθόν.

Η Αρχαιολογία, όμως, δεν αφορά το παρελθόν, αλλά το παρόν και κυρίως το μέλλον.

Για αυτούς ακριβώς τους λόγους, η δημιουργία αρχαιολογικών ντοκιμαντέρ που σέβονται τους θεατές και δεν υποτιμούν τη νοημοσύνη τους, που χρησιμοποιούν ευχάριστα δραματουργικά στοιχεία και ταυτόχρονα ικανοποιούν τις εκπαιδευτικές ανάγκες, μέσα από μια καλή ισορροπία ανάμεσα στην ανακατασκευή του παρελθόντος και στην παροχή επεξηγηματικού υλικού, είναι αναγκαία και επιβεβλημένη για τη συνέχιση του είδους.