Interdisciplinary Journal of Ecclesiastical Law

HOME>Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου: Ενατενίσεις σε ένα Θεομητορικό διαπολιτισμικό διαδίκτυο

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου: Ενατενίσεις σε ένα Θεομητορικό διαπολιτισμικό διαδίκτυο

Χαράς Ευαγγέλια, ελευθερίας μηνύματα!¹ Ο Θεός απέστειλε τον άγγελο Γαβριήλ στη Ναζαρέτ της Γαλιλαίας και στην παρθένο Μαριάμ, τη μνηστή του Ιωσήφ. Απέστειλε τον Γαβριήλ τον έκτο μήνα της εγκυμοσύνης της Ελισάβετ, η οποία κυοφορούσε τον Ιωάννη τον Βαπτιστή².

«Χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν»! Με αυτόν τον ασπασμό, αυτό το χαιρετισμό, συναντά το ουρανοδρόμο λειτουργικό πνεύμα³ την ουρανόφρονα Παρθένο στη γη. «Ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ ᾿Ιησοῦν», συνεχίζει ο Γαβιήλ με θαυμασμό, «Ἀγιον το γεννώμενον», Υιός Θεού και υιός Δαυιδ συνάμα, «ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα»⁴, ειρήνη και σωτηρία παντοτινή «Ιουδαίῳ τε πρῶτον καὶ ῞Ελληνι»⁵, του Κυρίου, άλλωστε, «ἡ γῆ καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς, ἡ οἰκουμένη καὶ πάντες οἱ κατοικοῦντες ἐν αὐτῇ»⁶.

Μην απορείς, διαβεβαιώνει ο άγγελος την έκθαμβη Μαριάμ. «Πνεῦμα ῞Αγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι», αυτή είναι η απάντηση σε εκείνο που με τόση αγαθότητα ερωτάς, αμόλυντη Θεοτόκε. «Πνεῦμα ῞Αγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σέ», όπως «πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο» δημιουργικά πάνω από την αρχέγονη θάλασσα της χοικής σου πατρίδας⁷. «Δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι», όπως κάποτε «δόξα Κυρίου ὤφθη ἐν νεφέλῃ»⁸ και ελευθέρωσε το λαό σου «ἐκ γῆς Αἰγύπτου, ἐξ οἴκου δουλείας»⁹ οδηγώντας αυτόν με ασφάλεια στη χώρα «τὴν ρέουσαν γάλα καὶ μέλι»¹⁰.

Στα θεοφόρα λόγια του Γαβριήλ, η Παρθένος αποκρίνεται ταπεινά: Άγγελε του Κυρίου, δεν χρειάζεται να μου πεις περισσότερα, πραγματικά «οὐκ ἀδυνατήσει παρὰ τῷ Θεῷ πᾶν ρῆμα». «Ίδοὺ», λοιπόν, «ἡ δούλη Κυρίου, γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμά σου. Ας ανοιχθεί το «βιβλίον τὸ ἐσφραγισμένον»¹¹, ας σαρκωθεί η καινή εντολή της αγάπης στα σπλάχνα της κόρης της Ιερουσαλήμ, με την ίδια μεγαλωσύνη που χαράχθηκαν οι δέκα εντολές στην πέτρα του Σινά και παραδόθηκαν στα χέρια του Μωυσή. Όταν ενεφύσησε ο Θεός πνοή ζωής στον Αδάμ, τότε «ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν»¹². Και ο κόσμος εκείνου του πρώτου Αδάμ έπεσε σε ερείπια εξαιτίας της ανθρωποκτόνου παρακοής. Και οι ελπίδες των ανθρώπων θάφτηκαν κάτω από χιλιετίες ολόκληρες αμαρτιών και θανάτου. Σήμερα, όμως, που εισέρχεται ο ίδιος ο αχώρητος Κύριος στο ταλανιζόμενο γένος του Αδάμ, σήμερα που γίνεται ο ίδιος κοιλίας καρπός και άνθος της ευλογημένης υπακοής, σήμερα «ο Αδάμ ανακαινίζεται, καθίσταται και πάλι Θεού φίλος και ουρανίων αγγέλων συνόμιλος»¹³. Σήμερα η ανθρωπότητα ξαναπαίρνει της δικαιοσύνης του Ήλιουτο δρόμο¹⁴. Αληθινά, πρόκειται για «περιβόητο και άφραστο»¹⁵ μυστήριο, έτσι μόνο μπορώ να «χαρακτηρίσω αυτό που γίνεται κατανοητό με την πίστη και δεν εξερευνάται με τη φιλομάθεια»¹⁶.

Μόλις ο άγγελος εκτέλεσε τη διακονία του, απήλθε. Και η Παρθενομήτωρ «πάλιν πρὸς τὸν Θεὸν τρέχει καὶ δι’ εὐχῆς πρὸς αὺτὸν ὰνατείνεται»¹⁷, όπως ο Άγιος Γρηγόριος Θεσσαλονίκης ο Παλαμάς εξιστορεί, έκθαμβη για το πώς η θεία αγαθότητα και μεγαλωσύνη τίμησε τόσο τη γυναικεία φύση αναβιβάζοντάς τη από πτωτικό συνεργάτη του απατηλού φιδιού και βουβό πρόσωπο των αρχαϊκών κοινωνιών της εποχής σε υπέρλαμπρο «μεθόριον κτιστῆς καὶ ἀκτίστου φύσεως», και την ίδια, συνεχίζει ο θεηγόρος Παλαμάς, σε «αίτια των πρίν από αυτή καί προστάτιδα των μετά από αυτή και πρόξενο των αιωνίων αγαθών, υπόθεση των προφητών, αρχή των Αποστόλων, εδραίωμα των μαρτύρων, κρηπίδα των διδασκάλων, δόξα των επί γης, τερπνότητα των ουρανίων, εγκαλλώπισμα όλης της κτίσεως, καταρχή, πηγή και ρίζα της αποθησαυρισμένης για μας ελπίδας στους ουρανούς»¹⁸.

Το θεολογικό και ιστορικό στιγμιότυπο του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου, εορτάζει χαρμόσυνα η Ορθόδοξη Εκκλησία την 25η του μηνός Μαρτίου. Στο πλαίσιο του εορτασμού πραγματοποιείται σύντομο διάλειμμα από την αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, με την κανονική πρόνοια της κατάλυσης ιχθύος¹⁹. Η διαλεκτική μέθοδος την οποία επιλέξαμε για να σας παρουσιάσουμε συνοπτικά «την χαρά όλων των ανθρώπων που καταργεί την πρώτη κατάρα», όπως χαρακτηριστικά προσλαμβάνει την εορτή ο Άγιος Ανδρέας Κρήτης²⁰, παρουσιάζει διαπιστωμένη δημοφιλία στην εκκλησιαστική γραμματεία, ιδιαιτέρως μεταξύ των Πατέρων εκείνων που διέπρεψαν στην συγγραφή ομιλητικών αλλά και ασκητικών πονημάτων.Μεταξύ των πλεονεκτημάτων της ποιμαντικής αυτής προσεγγίσεως των βιβλικών κειμένων, είναι καιη ανάπτυξη ενός εναλλακτικού αλλά ιδιαίτερα εκτεταμένου βιβλικούδιαδικτύου, καρπός της προσπάθειας των εκκλησιαστικών συγγραφών να διερευνήσουν ή/και να συσχετίσουν τη διήγηση του Ευαγγελισμούμε πλειάδα παλαιοδιαθηρικών και κανοδιαθηκικών προσωπικοτήτων και περικοπών, μεθοδολογικώς επέκεινα μιας strict sensu βιβλικής ερμηνευτικής.

Αλλάζουμε σελίδα και προχωρούμε στη διαπολιτισμική όψη της προκείμενης θεομητορικής εορτής, σημειώνοντας ότι η πολιτική διάσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου έχει τις ρίζες της στην υπερχιλιόχρονη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, της οποίας «ακοίμητη φρουρά» ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης θεωρούσε τους Έλληνες αγωνιστές²¹, την εμφάνισή της στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και την επίσημη καθιέρωση αυτής στα μετα-επαναστατικά χρόνια της βαυαροκρατούμενης Ελλάδας.

Ξεκινούμε με την οριστική θεσμοθέτηση της 25η Μαρτίου, ως της επίσημης ημέρας εορτασμού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η οποία, σύμφωνα με τον Καθηγητή Γεώργιο Ν. Φίλια, έλαβε χώρα περί τα τέλη του 6ου -αρχές 7ου αι., με μια πληθώρα λόγων εκκλησιαστικής λειτουργικής οικονομίας να οδηγούν στη συγκεκριμένη καθιέρωση²². Στη συνέχεια, συναντούμε την περίπτωση του Ακαθίστου Ύμνου. Το αληθινά έξοχο αυτό θεομητορικό ποίημα αναγιγνώσκεται πάντοτε τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή και μάλιστα, τμήμα αυτού, πάντοτε το μήνα Μάρτιο. Πέραν του θεομητορικού, θεολογικού και εκκλησιαστικού του συγκείμενου, με τον Ακάθιστο Ύμνο έχουμε καταγεγραμμένο ενώπιόν μας ένα μεγάλο «ευχαριστώ». Ένα μεγάλο «ευχαριστώ» των αρχών, του κλήρου και του λαού της Κωνσταντινουπόλεως για την ανέλπιστη σωτηρία της πόλεως από την αβαροπερσική πολιορκία του 626 μ. Χ. Από τα κείμενα του Ακαθίστου Ύμνου, ξεχωρίζει το επινίκιο Κοντάκιο σε Ήχο πλ. Δ΄, «Τῇ ὑπερμάχῳ», στο οποίο με συνοπτικό αλλά τόσο γλαφυρό τρόπο αποτυπώνεται η ευγνωμοσύνη των Κωνσταντινουπολιτών της εποχής προς την Θεομήτορα:

Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,

ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,

ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου, Θεοτόκε•

ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,

ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,

ἵνα κράζω σοί• Χαῖρε Νύμφη ἀνύμφευτε

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, εξερράγη στα νότια της Βαλκανικής τον μήνα Μάρτιο, πολύ κοντά στη θεομητορική εορτή από την άποψη της χρονικής εγγύτητας. Η επανάσταση στο Βορρά είχε ήδη ξεκινήσει με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Υψηλάντη από τα τέλη Φεβρουαρίου του ίδιου έτους με δεδηλωμένη, ωστόσο, την πρόθεση να οριστεί η επίσημη έναρξή της Επανάστασης την ημέρα της Εορτής του Ευαγγελισμού «ὡς εὐαγγελιζομένης τὴν πολιτικὴν λύτρωσιν τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους»²³. Πολλοί από τους χριστιανούς «ἀπογόνους ἐκείνους τοῦ σοφοῦ καὶ φιλανθρώπου ἔθνους τῶν Ἑλλήνων» ²⁴που θυσίασαν το βιος τους και, πολλές φορές, την ίδια τους τη ζωή στο βωμό της πανελλήνιας απελευθερωτικής προσπάθειας, αμέσως διείδαν ένα ξεχωριστό συμβολικό δεσμό μεταξύ του Θεομητορικού Ευαγγελισμού, και του άνισου, αλλά δίκαιου, εθνικού Αγώνα για την ανεξαρτησία από την Οθωμανική τυραννία. Οι χριστολογικοί, θεομητορικοί και εκκλησιαστικοί εν γένει συμβολισμοί είναι διάχυτοι την επαναστατική περίοδο. Το «Χριστός ανέστη!», είναι από τις νικηφόρες ιαχές που αντηχεί πρώτη στις οδούς κάθε πόλης και χωριού που ξαναγίνονταν ελληνικά.

Τον Ιανουάριο του 1823, μόλις δύο χρόνια από την κήρυξη της Επανάστασης, γίνεται η θαυματουργική εύρεση της ιεράς εικόνας του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Τήνο, έπειτα από όραμα της Οσίας Πελαγίας της Τηνίας, μοναχής, τότε, της Ιεράς Μονής Κεχροβουνίου του νησιού. Η εύρεση της εικόνας προκάλεσε κύμματα ιερής συγκινήσεως και ανατάσεως στους Έλληνες αγωνιστές, καθώς θεωρήθηκε ως ευνοϊκό «σημεῖον» της Κυρίας των Αγγέλων. Στο όραμα της Οσίας Πελαγίας επανέρχονται τα γεγονότα του βιβλικού Ευαγγελισμού, τώρα, όμως, με αντίστροφη διάταξη. Είναι η Θεοτόκος που καταβαίνει εκ των ουρανών και εμφανίζεται οραματικά αποκαλύπτωντας στη μοναχή Πελαγία την υπόθεση της ιερής εικόνας. Είναι η Πελαγία τώρα που βρίσκεται στη θέση της εύλογης έκπληξης, απορίας και δυσπιστίας. Και είναι όχι άγγελος, αλλά η Κυρία των Αγγέλων, η οποία επισφραγίζει την αλήθεια του οράματος με τους λειτουργικούς λόγους «Εὐαγγελίζου γῆ χαρὰν μεγάλην».«Αἰνεῖτε οὐρανοὶ Θεοῦ τὴν δόξαν», θα ψελλίσει η μοναχή και το θαυμαστό ιστορικό της εύρεσης θα λάβει σάρκα και οστά²⁵. Έκτοτε, η «Παναγία της Τήνου», όπως είναι ευρύτερα γνωστή, θα αναδειχθεί ταχύτατα σε προσκύνημα πανορθόδοξης και παγκόσμιας εμβέλειας.

Δεκαεπτά χρόνια μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης, στις 25 Μαρτίου 1838, θα πραγματοποιηθεί ο πρώτος επίσημος εορτασμός που καθιερώνεται με Βασιλικό Διάταγμα του Όθωνα, «θεωρήσαντες ὅτι ἡ ἡμέρα τῆς 25 Μαρτίου, λαμπρὰ καθ’ ἐαυτὴν εἰς πάντα Ἕλληνα διὰ τὴν ἐν αὐτῇ τελουμένην ἑορτὴν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, εἶναι προσέτι λαμπρὰ καὶ χαρμόσυνος διὰ τὴν κατ’ αὐτὴν τὴν ἡμέραν ἔναρξιν τοῦ ὑπὲρ τῆς ἀνεξαρτησίας ἀγῶνος τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, καθιεροῦμεν τὴν ἡμέραν ταύτην εἰς τὸ διηνεκὲς ὡς ἡμέραν ἐθνικῆς ἑορτῆς»²⁶. Έκτοτε, η εθνική επέτειος της 25ης Μαρτίου εορτάζεται με λαμπρότηταως επίσημη αργία τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ελληνική ανά τον κόσμο Διασπορά.

----------------------------------------------------------

1.Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου (νόθ.), Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπερενδόξου Δεσποίνης ἠμῶν Θεοτόκου, P.G. 50, στ. 791.

2.Το βιβλικό γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου παραδίδεται από το Λουκά στο ευαγγέλιό του (Λουκ. 1:26-38): «᾿Εν δὲ τῷ μηνὶ τῷ ἕκτῳ ἀπεστάλη ὁ ἄγγελος Γαβριὴλ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ εἰς πόλιν τῆς Γαλιλαίας, ᾗ ὄνομα Ναζαρέτ, πρὸς παρθένον μεμνηστευμένην ἀνδρί, ᾧ ὄνομα ᾿Ιωσήφ, ἐξ οἴκου Δαυΐδ, καὶ τὸ ὄνομα τῆς παρθένου Μαριάμ. Καὶ εἰσελθὼν ὁ ἄγγελος πρὸς αὐτὴν εἶπε· χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν. Ἡ δὲ ἰδοῦσα διεταράχθη ἐπὶ τῷ λόγῳ αὐτοῦ, καὶ διελογίζετο ποταπὸς εἴη ὁ ἀσπασμὸς οὗτος. Καὶ εἶπεν ὁ ἄγγελος αὐτῇ· μὴ φοβοῦ, Μαριάμ· εὗρες γὰρ χάριν παρὰ τῷ Θεῷ. Καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ ᾿Ιησοῦν. Οὗτος ἔσται μέγας καὶ υἱὸς ὑψίστου κληθήσεται, καὶ δώσει αὐτῷ Κύριος ὁ Θεὸς τὸν θρόνον Δαυῒδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ βασιλεύσει ἐπὶ τὸν οἶκον ᾿Ιακὼβ εἰς τοὺς αἰῶνας, καὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλος. Εἶπε δὲ Μαριὰμ πρὸς τὸν ἄγγελον· πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω; Καὶ ἀποκριθεὶς ὁ ἄγγελος εἶπεν αὐτῇ· Πνεῦμα ῞Αγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι· διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον κληθήσεται υἱὸς Θεοῦ. Καὶ ἰδοὺ ᾿Ελισάβετ ἡ συγγενής σου καὶ αὐτὴ συνειληφυῖα υἱὸν ἐν γήρει αὐτῆς, καὶ οὗτος μὴν ἕκτος ἐστὶν αὐτῇ τῇ καλουμένῃ στείρᾳ· ὅτι οὐκ ἀδυνατήσει παρὰ τῷ Θεῷ πᾶν ρῆμα. εἶπε δὲ Μαριάμ· ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμά σου. Καὶ ἀπῆλθεν ἀπ᾿ αὐτῆς ὁ ἄγγελος.

3.Πρβλ. Εβρ. 1:7, 14,όπου ο Παύλος θεολογεί τους αγγέλους ως «λειτουργικὰ πνεύματα εἰς διακονίαν ἀποστελλόμενα διὰ τοὺς μέλλοντας κληρονομεῖν σωτηρίαν».

4.Φιληπ. 2:9.

5.Ρωμ. 2: 10-11.

6.Ψαλμ. 23:1.

7.Γεν. 1:2.

8.Έξοδ. 16:10.

9.Έξοδ. 13:3.

10.Δευτ. 26:15.

11.Βλ. α΄τροπάριο της α΄ ωδής του Κανόνα του Ακαθίστου Ύμνου. Πρβλ. αντί πολλών και Ιωάννου Χρυσοστόμου (νόθ.), Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπερενδόξου Δεσποίνης ἠμῶν Θεοτόκου, P.G. 50, στ. 793.

12.Γεν. 2:7.

13.Γρηγορίου Νεοκαισαρείας, Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου Παρθένου τῆς Μαρίας, P.G. 10, στ. 1145.

14.Πρβλ. Απολυτίκιο της εορτής των Χριστουγέννων και Διονυσίου Σολωμού, Oι Eλεύθεροι Πολιορκημένοι. Σχεδίασμα A΄, 1, ηλεκτρονική έκδοση Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού:

https://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=431&author_id=47[ανακτήθηκε: 25.03.18].

15.Γρηγορίου Νεοκαισαρείας, Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας θεοτόκου Παρθένου τῆς Μαρίας, P.G. 10, στ. 1148Β.

16.Ιωάννου Χρυσοστόμου (νόθ.), Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπερενδόξου Δεσποίνης ἠμῶν Θεοτόκου, P.G. 50, στ. 793.

17.Βλ. Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά, Ομιλία ΙΔ’, Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Πανυπεράγνου Δεσποίνης ἠμῶν Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας, Μετάφραση: Παναγιώτης Χρήστου, Ε.Π.Ε. Γρηγορίου Παλαμά Έργα τ. 9, Πατερικαί εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1985, σ. 393-394.

18.Ό.π., σ. 394-395: «Οὐκοῦν ἡ παρθενομήτωρ αὔτη μόνη μεθόριόν ἐστι κτιστῆς καὶ ἀκτίστου φύσεως. καὶ αὐτὴν εἴσονται τοῦ ἀχωρήτου χώραν ὅσοι δὴ γινώσκουσι Θεὸν καὶ αὐτὴν ὑμνήσουσι μετὰ Θεὸν ὅσοι τὸν Θεὸν ὑμνούσιν. Αὔτη καὶ τῶν πρὸ αὐτῆς αἰτία καὶ τῶν μετ’ αὐτὴν προστάτις καὶ τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν πρόξενος. Αὔτη τῶν προφητῶν ὑπόθεσις, τῶν Ἀποστόλων ἀρχή, τῶν μαρτύρων ἑδραίωμα, τῶν διδασκάλων κρηπίς. Αὔτη τῶν ἐπὶ γῆς ἡ δόξα, τῶν κατ’ οὐρανὸν ἡ τερπνότης, τὸ πάσης κτίσεως ἐγκαλλώπισμα. Αὔτη καταρχὴ καὶ πηγὴ καὶ ρίζα τῆς ἀποκειμένης ἠμὶν ἐν οὐρανοῖς ἐλπίδος».

19.Για την κανονική θεμελίωση της νηστείας της Μ. Τεσσαρακοστής, καθώς και της ιδιαιτερότητας της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου βλ. αντί πολλών την ερμηνεία του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου στον ΞΘ’ Κανόνα των Αγίων Αποστόλων και ΝΒ΄ της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου σε, Νικοδήμου Αγιορείτου και Αγαπίου Λάνδου, Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηός τῆς Μίας Ἁγίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικὴs τῶν ὀρθοδόξων Ἐκκλησίας, εκδ. Παπαδημητρίου, Αθήνα 2003.

20.Ανδρέου Αρχιεπισκόπου Κρήτης του Ιεροσολυμίτου, Λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου, P.G. 97, σ. 881.

21.Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, Διήγησις συμβάντων τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς ἀπὸ τὰ 1770 ἕως τὰ 1836, τύποις Χ. Νικολαϊδου Φιλαδελφέως, Αθήνα 1846 σ. ιθ΄-κ΄. , διαθέσιμο σε ψηφιακή έκδοση στη Βιβλιοθήκη της «Ανέμης» του Πναεπιστημίου Κρήτης: https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/d/a/f/metadata-06-0000148.tkl[ανακτήθηκε: 25.03.18]:

«Μιὰν φορὰν ὅταν ἐπήραμεν τὸ Ναύπλιον ἦλθεν ὁ Ἄμιλτον νὰ μὲ ἴδῃ. Μοῦ εἶπε ὅτι πρέπει οἳ "Ἕλληνες νὰ ζητήσουν συμβιβασμόν, καὶ ἡ Ἀγγλία νὰ μεσιτεύσῃ. Ἐγὼ τοῦ ἀποκρίθηκα, ὅτι αὐτὸ δὲν γίνεται ποτέ, ἐλευθερία ἢ θάνατος• ἔμεις Καπετὰν 'Ἀμιλτον ποτὲ συμβιβασμὸν δὲν ἔκαμαμεν μέ τοὺς Τούρκους• ἄλλους ἔκοψε, ἄλλους ἐσκλάβωσε μὲ τὸ σπαθί, καὶ ἄλλοι, καθὼς ἐμεῖς, ἔζουσαμεν ἐλεύθεροι ἀπὸ γενεὰν εἰς γενεάν• ὁ βασιλέας μᾶς ἔσκοτωθη, καμμία συνθήχη δὲν ἔκαμε• ἡ φρουρὰ του εἶχε παντοτεινὸν πόλεμον μὲ τοὺς Τούρκους, καὶ δύο φρούρια ἦτον πάντοτε ἀνυπότακτα• — μὲ εἶπε, ποιὰ εἶναι ἢ βασιλικὴ φρουρά του, ποιὰ εἶναι τὰ φρούρια; — ἡ φρουρὰ τοῦ Βασιλέως μᾶς εἶναι οἱ λεγόμενοι Κλέφται, τὰ φρούρια, ἡ Μάνη, καὶ τὸ Σούλι καὶ τὰ βουνά. Ἔτζι δὲν - μὲ ὡμίλησε πλέον».

22.Γεωργίου Ν. Φίλια, οι Θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2002, σ. 99: «Φαίνεται ότι υφίστανται, τελικώς, τρία στάδια διαμορφώσεως της εορτής: ή παλαιοχριστιανική τιμή προς τή Θεοτόκο καί τά γεγονότα τής ζωής της (επομένως και προς το γεγονός του Ευαγγελισμού, ιδίως μετά την ανέγερση του ναού στή Ναζαρέτ από την αγ. Ελένη), ο καθορισμός τής 25ης Μαρτίου ως ημέρας συλλήψεως του Κυρίου, εννέα μήνες προ της κατά τον 4ο αι.. καθορισθείσας στις 25 Δεκεμβρίου Γεννήσεως του Κυρίου και, τέλος, η οριστική θεσμοθέτηση και διάδοση της εορτής στα τέλη του 6ου-αρχές του 7ου αι».

23.Βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σ. 83-84.Μια ενημερωμένη αφετηρία για την περαιτέρω διερεύνηση του θέματος: https://www.iellada.gr/istoria/25-martioy-1821-o-thrylos-tis-agias-layras-kai-o-palaion-patron-germanos[ανακτήθηκε: 25.03.18].

24.βλ. το κείμενο της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας της Ελλάδας από την Α’ Εθνική των Ελλήνων Συνέλευση στην Επίδαυρο (15.01.1822). Η Διακήρυξη είναι, μεταξύ άλλων, ψηφιακά διαθέσιμη στη Βικιθήκη: https://goo.gl/oZT5Pc [ανακτήθηκε: 25.03.18].

25.Η οραματική στιχομυθία Θεοτόκου – Πελαγίας αναφέρεται στον στίχο «Εὐαγγελίζου γῆ χαρὰν μεγάλην, αἰνεῖτε οὐρανοὶ Θεοῦ τὴν δόξαν», του μεγαλυναρίου της θ΄ ωδής τωνκαταβασιών, το οποίο με τη σειρά του έλκει την καταγωγή του στους Ψαλμούς.

26.Με το Βασιλικό Διάταγμα 980 / 15(27)-3-1838.