Interdisciplinary Journal of Ecclesiastical Law

HOME>Σταθούσης Αλέξανδρος - Ιστορικός, ΜΔΕ Δημόσια Οικονομική και Πολιτική

Σταθούσης Αλέξανδρος - Ιστορικός, ΜΔΕ Δημόσια Οικονομική και Πολιτική

Ο Αλέξανδρος Σταθούσης είναι απόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης με τίτλο "Δημόσια ΟΙκονομική και Πολιτική" του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής.

Η Ζωή του Ιωάννη Ιταλού*

*{η παρούσα αποτελεί τμήμα εκτενούς μελέτης που θα δημοσιευθεί στο Interdisciplinary Journal of Ecclesiastical Law 2/2019}

Σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τη ζωή του Ιωάννη Ιταλού μας δίνει η Άννα Κομνηνή (1083-1153), στο έργο της Αλεξιάς που αφιέρωσε στη βασιλεία του πατέρα της, αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού (1081-1118). Σύμφωνα με την ίδια, ο Ιωάννης καταγόταν από την Ιταλία και είχε περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στη Σικελία.¹ Πιο συγκεκριμένα, θεωρείται από μελέτες ότι είχε γεννηθεί στην Καλαβρία της Κάτω Ιταλίας, περίπου το 1025.² Σχετικά με την οικογένειά του γνωρίζουμε μόνο ότι ο πατέρας του είχε συνδράμει τους Σικελούς, στο πλαίσιο της συμμαχίας τους με τους Ιταλούς, σε εξέγερση που οργάνωσαν εναντίον της βυζαντινής αυτοκρατορίας την περίοδο που βρισκόταν στο θρόνο ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος (1042-1055).³ Ο Ιταλός όντας σε μικρή ηλικία και καθώς ζούσε με τον πατέρα του, όπως μας λέει η Άννα Κομνηνή, έμαθε την τέχνη του πολέμου των Ιταλών.⁴ Σημαντικό γεγονός για τη ζωή του ήταν η αποστολή του Γεωργίου Μανιάκη στη Σικελία, για να καταπνίξει την εξέγερση και να ανακαταλάβει τη Σικελία για τους Βυζαντινούς. Συνέπεια αυτού ήταν η φυγή του ιδίου και του πατέρα του, αρχικά στη Λομβαρδία και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη.⁵

Σκοτάδι καλύπτει την περίοδο αυτή, από τη φυγή μέχρι την άφιξή του στη Βασιλεύουσα. Και η ίδια η Άννα Κομνηνή δηλώνει άγνοια για αυτό.⁶ Έτος άφιξής του στην Κωνσταντινούπολη θεωρείται από τους μελετητές, χωρίς απόλυτη ακρίβεια, το 1049.⁷ Η εκεί άφιξή του, αν κρίνουμε και από την κατοπινή του πορεία, είχε ως σκοπό τη συνέχιση των σπουδών του.⁸ Θεωρείται πως ήδη στην Ιταλία είχε λάβει κάποια μόρφωση η οποία συνέβαλε στην αρχική διαμόρφωση της σκέψης του.⁹ Στην Κωνσταντινούπολη, πριν γίνει μαθητής του Μιχαήλ Ψελλού, μαθήτευσε πλάι σε διάφορους δασκάλους, εκ των οποίων κάποιοι είχαν ως αντικείμενο γνώσης την ερμηνεία των νόμων και γενικότερα τη νομική επιστήμη.¹⁰ Ωστόσο καίριο ρόλο στη διαμόρφωση των ιδεών του έπαιξε η σημαντική μορφή του Μιχαήλ Ψελλού.

Ο τελευταίος αποτελεί μία από τις σημαντικότερες μορφές της Βυζαντινής γραμματείας και διανόησης. Ήταν γνώστης της ελληνικής σοφίας την οποία διέδιδε σε μια εποχή που κυριαρχούσε η χριστιανική κοσμοθεωρία.¹¹ Συνεισέφερε σε μεγάλο βαθμό στην αναγέννηση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και έτρεφε μεγάλη αγάπη για τον Πλάτωνα, ο οποίος γενικότερα βρισκόταν σε δεύτερη μοίρα σε σύγκριση με τον αγαπητό προς την Εκκλησία Αριστοτέλη.¹² Το πάθος του για την νεοπλατωνική φιλοσοφία ήταν πολύ μεγάλο.¹³ Ο Χριστιανισμός δεν είχε κυρίαρχη θέση στη φιλοσοφία του, αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι τον απέρριπτε.¹⁴ Άλλοτε κατέκρινε όσους περιφρονούσαν την χριστιανική σοφία βάζοντας πιο ψηλά την ελληνική και άλλοτε κατέκρινε το "χριστιανικό σκοταδισμό" υπερασπιζόμενος την "κοσμική σοφία".¹⁵

Θεωρείται ότι οι κατηγορίες που εκτόξευε για τις ορθολογιστικές θεωρίες της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας γίνονταν για να αποφύγει μια πιθανή κριτική από την πλευρά της Εκκλησίας, σύμφωνα με την οποία θα μπορούσε να κατηγορηθεί ότι προσλαμβάνει τις ιδέες της αρχαιότητας, χωρίς να υπάρχει κάποια απόσταση και ότι η στάση του βρίσκεται εκτός του πλαισίου της χριστιανικής κοσμοθεωρίας.¹⁶ Διατηρούσε αποστάσεις και εξέφραζε αρνητική κριτική για οτιδήποτε σχετιζόταν με μυστικιστικές και απόκρυφες θεωρίες, ενώ επιπλέον υπήρξαν πράγματι άνθρωποι οι οποίοι τον κατηγορούσαν ότι στρεφόταν προς την αρχαία ελληνική σκέψη ξεφεύγοντας από τα όρια της Ορθοδοξίας.¹⁷ Σίγουρα σε κύκλους κληρικών με πιο συντηρητική στροφή υπήρχε η άποψη τόσο για τον ίδιο όσο και για τον Ιταλό αργότερα, ότι το πλαίσιο της διδασκαλίας τους της αρχαίας φιλοσοφίας μπορεί να στρεφόταν εναντίον του Χριστιανισμού.¹⁸ Επιπροσθέτως, θεωρούσε τους Έλληνες φιλοσόφους συνδεδεμένους με τον Χριστιανισμό. Ήταν σαν πρόδρομοί του, στην ουσία έτσι γίνονταν πιο συμπαθείς στα μάτια των ανθρώπων της εποχής.¹⁹

Ο σημαντικός αυτός λόγιος προσπάθησε να μεταδώσει στο μαθητή του Ιωάννη Ιταλό την αρχαιοελληνική παιδεία παράλληλα με το χριστιανικό πνεύμα.²⁰ Όπως αναφέραμε νωρίτερα, μπορεί να έτρεφε μεγάλη αγάπη για τους αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους, ωστόσο φρόντιζε να τηρεί κάποια ισορροπία μεταξύ της αρχαίας παιδείας και της χριστιανικής θεολογίας. Ο ίδιος είχε συντάξει σχόλια σχετικά με το βιβλίο των Ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης τα οποία προορίζονταν για τον Ιωάννη.²¹ Στο πέρασμα του χρόνου ο Ιταλός είχε ανοδική πορεία στο επίπεδο της λογιοσύνης, χαρακτηριστικά αναφέρει η Άννα Κομνηνή ότι μαθητής και καθηγητής διεξήγαγαν συζητήσεις ενώπιον του αυτοκράτορα.²² Κατάφερε να αποκτήσει την εύνοια του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (1071-1078) και του οικογενειακού του κύκλου, ωστόσο ο Μιχαήλ Ψελλός διατηρούσε μια καλύτερη θέση στην προτίμηση των Δουκών.²³ Τον χρησιμοποιούσαν στη διενέργεια φιλοσοφικών συζητήσεων στις οποίες ήταν παρόντες, όπως προαναφέραμε.²⁴ Η Άννα Κομνηνή αναφέρει πως ενώ ο Ιταλός αντιμετώπιζε στις συζητήσεις, με πάθος τον δάσκαλό του, εκείνου πάντοτε ο λόγος είχε ανωτερότητα συγκριτικά με του Ιταλού.²⁵

Η Κομνηνή μας περιγράφει και την εξωτερική εμφάνιση του Ιωάννη Ιταλού: «μεγάλη μὲν αὐτοῦ ἡ κεφαλή, τὸ μέτωπον προπετέστατον, πρόσωπον ἐμφανές, καὶ ὁ μυκτὴρ ἐλεύθερόν τε καὶ ἄνετον ἀπέπνει τὸν ἀέρα καὶ περιφερὴς ὁ πώγων, τά στέρνα εὐρὺς καὶ εὐπαγής τὰ μέλη τοῦ σώματος, τὴν δὲ τῆς ἡλικίας ἀναδρομήν τῶν εὐμηκεστέρων ἥττων.»²⁶ Έχει ενδιαφέρον στο σημείο αυτό, για λόγους σύγκρισης, να δούμε το πώς η ίδια συγγραφέας περιγράφει και τον Ροβέρτο Γυισκάρδο: «Τὰ δὲ τοῦ σώματος τοσοῦτος εἰς μέγεθος, ὡς καὶ τῶν μεγίστων ὑπερανέχειν, πυρσὸς τὸ χρῶμα, τὴν κόμην ξανθός, τοὺς ὤμους εὐρύς, τοὺς ὀφθαλμοὺς- ἀλλὰ πῦρ ἀπ’ αὐτῶν μονονουχὶ ἀπεσπινθηρίζετο. Καὶ ὅπου μὲν ἔδει διοργανῶσαι τὴν φύσιν τὸ πλάτος, εὐμήχανον ἦν, ὅπου δὲ ἀποστενῶσαι τοῦτο, εἰς τὸ εὔρυθμον διωμάλιστο. Οὕτως ἐξ ἄκρας κεφαλῆς ἐς πόδας ὁ ἀνὴρ κατερρύθμιστο, ὡς πολλῶν λεγόντων πολλάκις ἀκήκοα. Τὸ δὲ φθέγμα Ὅμηρος μὲν περὶ Ἀχιλλέως ἐποίησεν, ὡς ἄρα φωνήσαντος ἐκείνου φαντασίαν ἐσχήκεσαν οἱ ἀκούοντες πολλῶν θορυβούντων, τούτου δὲ τοῦ ἀνδρός, ὥς φασι, τὸ ἐμβόημα πολλὰς ἐτρέπετο μυριάδας. Οὕτως ἔχων καὶ τύχης καὶ φύσεως καὶ ψυχῆς ἀδούλωτος ἦν, ὡς εἰκός, μηδενὶ τῶν ἁπάντων ὑποταττόμενος• τοιαῦται γὰρ αἱ μεγάλαι φύσεις, ὥς φασι, κἂν τύχης ὦσιν ἀφαυροτέρας.» ²⁷

Ποιο είναι το συμπέρασμα από αυτή τη σύγκριση; Το παρουσιαστικό του Ιταλού, κατά την Κομνηνή, αφενός δεν παραπέμπει σε εμφάνιση λογίου και αφετέρου παρουσιάζεται ίσως εσκεμμένα άσχημος στην όψη. Αντίθετα, η εμφάνιση του Γυισκάρδου, εκτός του ότι είναι λεπτομερής, σε αντίθεση με του Ιταλού, είναι πάρα πολύ εντυπωσιακή. Κάποιος μπορεί να τον φανταστεί ως έναν ευπαρουσίαστο πολεμιστή με δυνατή φωνή. Ως προς αυτό το ζήτημα, ο Ιταλός είχε μάθει τα ελληνικά, ωστόσο η προφορά του παρέπεμπε στην Ιταλία, και στην καθημερινή χρήση των ελληνικών κάποιος μπορούσε να παρατηρήσει ότι δεν τα χειριζόταν απολύτως καλά.²⁸ Γενικότερα μας τον περιγράφει με μελανά χρώματα και επιτίθεται εναντίον του με αρνητικούς χαρακτηρισμούς για τον χαρακτήρα του. Αυτό οφείλεται στην επιρροή που δέχτηκε από τον πατέρα της Αλέξιο Κομνηνό ο οποίος είχε στραφεί εναντίον του Ιταλού, όπως θα δούμε αργότερα.

Αναφέρει πως, ήδη από την αρχή της μαθητείας του, είχε εναντιωθεί στον δάσκαλό του Ψελλό, του οποίου η βυζαντινή πριγκίπισσα πλέκει το εγκώμιο. ²⁹Ο Μιχαήλ Ψελλός θεωρεί πως από το μαθητή του έλειπαν οι αρετές εκείνες που θα τον καθιστούσαν ισχυρό ρήτορα.³⁰ Αυτή ωστόσο η έλλειψη είχε ως αντίβαρο μια πολύ ισχυρή λογική σκέψη.³¹ Φαινομενικά ασκεί κριτική στον Ιταλό, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε τις αιτίες για αυτήν την αντιμετώπιση. Ο Ψελλός ωστόσο θεωρεί πως κάθε ρήτορας πρέπει ελεύθερα να δομεί το ύφος του λόγου του.³²

Πρέπει να θεωρήσουμε πως ο Ιταλός ήταν ένας αρκετά καλός ρήτορας, γεγονός που απορρέει από ένα έργο που αποδίδεται στο Μιχαήλ Ψελλό με τίτλο Έπαινος του Ιταλού.³³ Το περιεχόμενο αφορά μια επιτυχημένη παρουσία του Ιταλού σε φιλοσοφική συζήτηση την εποχή που μαθήτευε πλάι στον Ψελλό. Από τη έρευνα που έχει γίνει σχετικά με τη χρονολογία, προτείνεται ως έτος συγγραφής το 1053.³⁴ Παρόλη την αντιπάθεια προς το πρόσωπό του, η Άννα Κομνηνή θεωρούσε ότι αν και η ρητορική του ικανότητα δεν ήταν καλή, κατάφερνε, δημιουργώντας ερωτήσεις παγίδες, να προκαλέσει τη σιγή του συνομιλητή του δείχνοντας έτσι ότι έχει δίκιο σε όσα υποστηρίζει.³⁵

Όπως αναφέραμε πιο πάνω, ο Ιταλός είχε κερδίσει την εύνοια του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ’ Δούκα καθώς και του οικογενειακού του κύκλου και φαίνεται πως ασκούσε επιρροή στην αυλή τους σε επίπεδο διανόησης.³⁶ Σημαντικό γεγονός στη ζωή του είναι η αποστολή που του ανέθεσε ο αυτοκράτορας, να προσεγγίσει τους Νορμανδούς σε πολιτικό επίπεδο, καθώς αντιμετώπιζε διάφορα προβλήματα με τους συγκεκριμένους.³⁷ Η Άννα Κομνηνή αναφέρει πως εκείνη την περίοδο γενικότερα η αυτοκρατορία αντιμετώπιζε προβλήματα στην Ιταλία και καθώς ο ίδιος θεωρήθηκε και έμπιστος, αλλά και λόγω καταγωγής, γνώστης των ζητημάτων της Ιταλίας, του ανέθεσαν την αποστολή.³⁸ Παράλληλα εκείνη την περίοδο το Βυζάντιο απώλεσε την Βάριν (Μπάρι), την οποία κατέκτησαν οι Νορμανδοί υπό τον Ροβέρτο Γυισκάρδο και η οποία ήταν η τελευταία κτίση των Βυζαντινών στην Ιταλία. Ο Ιταλός στέλνεται με διπλωματική αποστολή στο Δυρράχιο για να συναντήσει τον αρχηγό των Νορμανδών.³⁹ Εκεί, για κάποιο λόγο, οι βυζαντινές αρχές θεωρούν πως τηρεί προδοτική στάση και όταν εκείνος το αντιλαμβάνεται καταφεύγει στη Ρώμη.⁴⁰ Αργότερα αφού ζήτησε συγγνώμη από τον αυτοκράτορα του επετράπη να επιστρέψει στην Πόλη και αφού έγινε αυτό αποσύρθηκε σε μοναστήρι το οποίο βρισκόταν σε προάστιο της Κωνσταντινούπολης.⁴¹

Όπως είναι γνωστό ο Μιχαήλ Ψελλός κατείχε το αξίωμα του υπάτου των φιλοσόφων, στη σχολή της Κωνσταντινούπολης. Αυτή τη θέση έλαβε μετά τον Ψελλό ο μαθητής του Ιταλός. Σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή, μετά από την αποπομπή του Μιχαήλ Ψελλού από την πρωτεύουσα, έλαβε ο Ιωάννης αυτό το αξίωμα.⁴² Ο Ψελλός αποσύρθηκε σε μοναστήρι στον Όλυμπο της Βιθυνίας κατά το έτος 1054. Κατ’ επέκταση τότε πρέπει να έλαβε το αξίωμα ο Ιταλός.⁴³ Ως προς τον Ψελλό μετά την περίοδο 1075-1076 δεν υπάρχει κάποια πληροφορία σχετικά με την τύχη του.⁴⁴ Τη θέση αυτή διατήρησε ο Ιταλός μέχρι και το έτος 1082 κατά το οποίο αναθεματίστηκε τόσο ο ίδιος όσο και η διδασκαλία του.⁴⁵

Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε πως αυτή θα είναι η δεύτερη φορά που κατηγορείται για αιρετικές απόψεις. Η πρώτη ήταν ήδη επί Μιχαήλ Ζ΄ , όταν θεωρήθηκε ότι οι απόψεις του ασκούσαν αρνητική επιρροή στους νέους που δίδασκε.⁴⁶ Το επεισόδιο αυτό έλαβε χώρα κατά την περίοδο 1076-1077 όταν διεξήχθη Σύνοδος η οποία θα μελετούσε τις απόψεις του και η οποία αφού ο ίδιος δήλωσε πίστη στην Ορθοδοξία, δεν τον αναθεμάτισε.⁴⁷Σώζεται σήμερα κείμενο εκείνης της περιόδου το οποίος αναφέρεται στις επιθέσεις που δέχθηκε ο Ιωάννης Ιταλός.⁴⁸ Ο Μιχαήλ Δούκας ο οποίος τον στήριζε, τον προέτρεψε να παρουσιάσει ανώνυμα τις απόψεις του στον Πατριάρχη Κοσμά.⁴⁹ Πράγματι οι απόψεις του αποδείχθηκαν αιρετικές για την χριστιανική θεολογία και η καταδίκη αυτών έγινε ανωνύμως, ο Ιταλός υπέβαλε προς τον Πατριάρχη Κοσμά ομολογία πίστεως ωστόσο εκείνος την αγνόησε.⁵⁰ Την σωτηρία του την όφειλε στον Αυτοκράτορα Μιχαήλ, στην εύνοια που είχε προς τον ίδιο αλλά και λόγω της δημοτικότητας που απολάμβανε από πολύ κόσμο.⁵¹

Ο δεύτερος και σημαντικότερος αναθεματισμός του ιδίου και της διδασκαλίας του, όπως προαναφέραμε, έλαβε χώρα το έτος 1082. Ήδη στον αυτοκρατορικό θρόνο βρισκόταν ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός (1081-1118). Υπό την καθοδήγηση του Αυτοκράτορα κινείται διαδικασία εναντίον του Ιωάννη Ιταλού ο οποίος δικάζεται από όργανα της Εκκλησίας στην Αγία Σοφία. Επέρχεται καταδίκη και τα αναθέματα που διατυπώνονται τον κατηγορούν για αιρετικές απόψεις και για στροφή στον παγανισμό.⁵² Τα ουσιαστικά αίτια ποικίλουν και κυρίως σχετίζονται με μια προωθούμενη πολιτική από τον Αυτοκράτορα, ωστόσο κάποιοι την θεωρούν ως πολιτική δίωξη.

Έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι απόψεις μελετητών σχετικά με τον χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις του Ιταλού, άλλοι τον παρουσιάζουν ως ρηξικέλευθο διανοητή ενώ άλλοι τονίζουν το επιχείρημα ότι ήταν προσηλωμένος στην Ορθοδοξία.⁵³ Το σίγουρο είναι ότι και λόγω της επιρροής που έλαβε από το δάσκαλο του, ήταν προσηλωμένη η προσοχή του στους κλασικούς φιλοσόφους.⁵⁴ Επιπλέον, ιδιαίτερα αγαπημένοι του φιλόσοφοι ήταν οι νεοπλατωνιστές Πορφύριος, Ιάμβλιχος και Πρόκλος.⁵⁵ Ως προς τον υπόλοιπο της ζωής του, αργότερα έζησε για ένα χρονικό διάστημα σε μοναστήρι και αφού μετριάστηκε το όλο θέμα επέστρεψε και πάλι στην Κωνσταντινούπολη.⁵⁶ Το έτος θανάτου του δεν είναι γνωστό, ωστόσο σίγουρα υπολογίζεται μετά το 1082.⁵⁷

Όπως είναι λογικό άφησε συνεχιστές της παράδοσής του οι οποίοι ανήκαν στον κύκλος των μαθητών του. Η Άννα Κομνηνή παρουσιάζει ονομαστικά κάποιους εξ αυτών των μαθητών, Ιωάννης Σολομών, κάποιους Ιασίτες και κάποιους Σερβλίες.⁵⁸ Σε άλλο σημείο βεβαίως αναφέρει πως δεν διατηρούσε καλές σχέσεις με όλους τους μαθητές του καθώς είχε χαρακτήρα δύστροπο και κατ’ επέκταση πολλοί εξ’ αυτών τον εγκατέλειπαν.⁵⁹ Γνωστότερος των μαθητών του, για τον οποίο θα μιλήσουμε αναλυτικά σε άλλο κεφάλαιο, ήταν ο Μητροπολίτης Νικαίας Ευστράτιος (περ. 1050- περ. 1120). Σημαντικός λόγιος της εποχής, υπέστη όπως και ο δάσκαλός του κριτική και πέρασε από δικαστήριο με την κατηγορία της «κακοδοξίας».⁶⁰ Ως προς την θέση του υπάτου των φιλοσόφων, διάδοχος του Ιωάννη Ιταλού ήταν ο Θεόδωρος Σμυρναίος.⁶¹

Ενδιαφέρουσες πληροφορίες σχετικά με τον Ιταλό λαμβάνουμε και από το ανώνυμο έργο του 12ου αιώνα Τιμαρίων ἤ περί τῶν κατ’ αὐτόν παθημάτων. Ο συγκεκριμένος φαίνεται ότι ήταν μαθητής του υπάτου Θεόδωρου Σμυρναίου, καθώς βρίσκουμε αρκετές πληροφορίες και για τον ίδιο.⁶² Το πλαίσιο της ιστορίας αυτής έχει να κάνει με το θάνατο του συγγραφέα και την κάθοδο του στον Άδη στον οποίο συνάντησε πολλές σημαντικές μορφές από την αρχαιότητα, τον δάσκαλό του, τον Ιωάννη Ιταλό αλλά και τον Ψελλό. Ενώ για τον Σμυρναίο και τον Ψελλό ο συγγραφέας δίνει θετικές κριτικές, σε ό,τι αφορά τον Ιταλό η στάση του μοιάζει με αυτήν της Άννας Κομνηνής, δηλαδή αρνητική. Αναφέρει πως ο Ιταλός δεν γινόταν δεκτός από τους αρχαίους σοφούς, δεν τον ήθελαν στον κύκλο τους γιατί δεν τους έμοιαζε σε τίποτα.⁶³ Οι ίδιοι μιλούσαν με αρνητικούς χαρακτηρισμούς για τον ίδιο σε αντίθεση με τον Ψελλό, ο οποίος μπορεί να μην καθόταν μαζί τους, ωστόσο απολάμβανε τον υποτιθέμενο θαυμασμό τους για τις ικανότητές του.⁶⁴

Δυο στοιχεία έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην αφήγηση σχετικά με τον Ιταλό, το πρώτο είναι ότι ο Πυθαγόρας δεν τον ήθελε στη παρέα του λόγω ότι διατηρούσε το βάπτισμα, εννοείται το χριστιανικό, καθώς ο ίδιος δεν ήθελε να το απαρνηθεί .⁶⁵ Είναι ενδιαφέρουσα πληροφορία αν σκεφτεί κανείς το ζήτημα της καταδίκης του από την Εκκλησία καθώς και την απόσταση που φαίνεται ότι τηρούσε κατά τη διάρκεια της πορείας του από αυτήν. Επιπλέον τον ίδιο ακολουθούσε ένας μικροκαμωμένος άνθρωπος, ο οποίος είχε όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά του δασκάλου του, π.χ. χυδαίος, συκοφάντης, αλαζόνας, κακολόγος κ.λπ., παρόμοια μας αναφέρει και η Άννα Κομνηνή.⁶⁶ Τέλος, ένα χαρακτηριστικό το οποίο είχε αναφέρει η ίδια για τον Ιταλό φαίνεται να επιβεβαιώνεται και από αυτό το έργο. Είχε αναφέρει ότι συνήθιζε να χειροδικεί εναντίον των συνομιλητών του, γεγονός που στο έργο «επιβεβαιώνεται» από την αναφορά δαγκώματος του ιδίου προς τον φιλόσοφο Διογένη.⁶⁷

----------------------------

1.D.R. Reinsch και A. Kambylis (eds), Annae Comnenae Alexias, Corpus Fontium Historiae Byzantine, Βερολίνο 2001, 161. 35-38.

2.Β.Ν. Τατάκης, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1977, σελ. 201.

3.Reinsch και Kambylis, ό.π., 161. 38-41.

4.Ό.π., 161. 41-42.

5.Ό.π., 162. 44-48.

6.Ό.π., 162. 48-49.

7.A.P. Kazhdan, «John Italos», The Oxford Dictionary Of Byzantium, τόμος 2ος, Oxford University Press, New York 1991, σελ. 1059 και Λ.Γ. Μπενάκης, Βυζαντινή Φιλοσοφία, Κείμενα και Μελέτες, Εκδόσεις Παρουσία, Αθήνα 2002, σελ. 656.

8.Μπενάκης, ό.π., σελ. 656.

9.Κ.Δ. Γεωργούλης, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμας, Αθήνα 2000, σελ. 742.

10.Γεωργούλης, ό.π., σελ. 743.

11.J.N. Ljubarskij, Η Προσωπικότητα και το Έργο του Μιχαήλ Ψελλού, μτφρ. Αργυρώ Τζέλεσι, Εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2004 σελ. 19.

12.Ljubarskij, ό.π., σελ. 23.

13.Ό.π.

14.Ό.π., σελ. 24.

15.Ό.π., σελ. 172-173.

16.Ό.π., σελ. 24.

17.Ό.π.

18.A. Kaldellis, The Arguments of Psellos Chronographia, Brill, Leiden 1999, σελ. 172.

19.Τατάκης, ό.π., σελ. 164.

20.Ljubarskij, ό.π., σελ. 172.

21.Ό.π.

22.Reinsch και Kambylis, ό.π., 163. 77-78.

23.Ό.π., 163. 75-77.

24.Ό.π., 163. 77-78.

25.Ό.π., 163. 80-82.

26.Ό.π., 164. 27-31. Μετάφραση: «Μεγάλο κεφάλι, μέτωπο πολύ προτεταμένο, πρόσωπο εκφραστικό, ρουθούνια ανοιχτά, σαγόνι στρογγυλό, στέρνο ευρύ, χέρια και πόδια στιβαρά, ανάστημα κάτω του μετρίου.» Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, μτφρ. Αλόη Σιδέρη, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, τόμος Α΄, σελ. 208.

27.Ό.π., 35-36. 44-56. Μετάφραση: «Ὡς πρὸς τὸ σῶμα δὲ ἦτο τόσον ὑψηλὸς εἰς ἀνάστημα, ὥστε νὰ ξεπερνᾷ καὶ τοὺς ὑψηλοτέρους, κοκκινωπὸς τὸ χρῶμα, μὲ τὴν κόμην ξανθήν, μὲ πλατεῖς ὤμους, μὲ ὀφθαλμούς… , ἀλλὰ σπινθῆρες πυρὸς ἐξετοξεύοντο σχεδὸν ἀπὸ αὐτούς. Καὶ ὅπου μὲν ἔπρεπεν ἡ φύσις νὰ ἐμφανίσῃ τὸ σῶμά του ὠργανωμένον εἰς πλάτος [νὰ τὸ διευρύνη], δὲν ἐστερεῖτο εὐχερείας· ὅπου δὲ [ἦτο ἀνάγκη] νὰ τὸ περιστείλῃ, ἦτο κανονικῶς καὶ συμμέτρως καμωμένος [ἦτο ἀπὸ πάσης ἀπόψεως καλὰ φορμαρισμένος]. Ἔτσι ἀπὸ τὸ ἄκρον τῆς κεφαλῆς του ἔως τοὺς πόδας ἦτο καλοβαλμένος ὁ ἄνθρωπος αὐτός, ὅπως ἤκουσα πολλάκις πολλοὺς νὰ τὸ λέγουν. Ὡς πρὸς δὲ τὴν φωνὴν [τῆς ὁμιλίας], ὁ μὲν Ὅμηρος παρέστησε τὸν Ἀχιλλέα ὅτι τάχα, ὅταν ἐφώναζεν ἐκεῖνος, οἱ ἀκούοντες ἐσχημάτιζαν τὴν ἐντύπωσιν ὅτι πρόκειται περὶ πλήθους ποὺ μεγαλοφώνως θορυβεῖ· τούτου δὲ τοῦ ἀνδρός, ὅπως λέγουν, τὸ βοερὸν φώναγμα πολλὰς χιλιάδας ἀνθρώπων ἔτρεπεν εἰς φυγήν. Τοιοῦτος ὤν [ὁ Ροβέρτος] ἀπὸ ἀπόψεως τύχης καὶ φυσικῆς καὶ ψυχικῆς κατασκευῆς, δὲν ἐννοοῦσεν, ὡς ἦτο ἑπόμενον, νὰ δαμασθῇ μήτε εἰς κανένα ἀπολύτως νὰ ὑποκύψῃ· διότι τοιαῦται εἶναι αἱ ἐξαιρετικαὶ φύσεις, ὅπως λέγουν, καὶ ὅταν ἀκόμη προέρχωνται ἐκ ταπεινοτέρας καταγωγῆς.» Άννας Κομνηνής, Αλεξιάς, μτφρ. Νικ. Κωνσταντοπούλου, Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1975, σελ. 111.

28.Ό.π. 164-165. 31-36.

29.Ό.π., 163. 70-72.

30.Ljubarskij, ό.π., σελ. 207.

31.Ό.π.

32.Ό.π.

33.Ό.π., σελ. 375.

34.Ό.π., σελ. 376.

35.Reinsch και Kambylis, ό.π., 164. 9-16.

36.M. Angold, Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μία Πολιτική Ιστορία, μτφρ. Ευαγγελία Α. Καργιανιώτη, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2008, σελ. 228.

37.Angold, ό.π., σελ. 228.

38.Reinsch και Kambylis, ό.π., 163. 84-85.

39.Γεωργούλης, ό.π., σελ. 744.

40.Reinsch και Kambylis, ό.π., 163. 85-88.

41.Ό.π., 163. 88-91.

42.Ό.π., 163. 91-93.

43.H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. H Λόγια Κοσμική Γραμματεία των Βυζαντινών, μτφρ. Λ.Γ. Μπενάκη, Ι.Β. Αναστασίου, Γ.Χ. Μακρή, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991, τόμος 2ος, σελ. 189.

44.A. Kaldellis, Mother and Sons, Fathers and Daughters, The Byzantine Family of Michael Psellos, University of Notre Dame Press, Notre Dame 2006, σελ. 10.

45.Μπενάκης, ό.π., σελ. 657.

46.Angold, Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, σελ. 229.

47.Μπενάκης, ό.π., σελ. 657.

48.Ljubarskij, ό.π., σελ. 376.

49.Angold, ό.π., σελ. 229.

50.Ό.π.

51.Reinsch και Kambylis, ό.π., 166. 73-74.

52.«John Italos», The Oxford Dictionary, σελ. 1060.

53.Ό.π.

54.Ό.π.

55.Τατάκης, ό.π., σελ. 201.

56.Γεωργούλης, ό.π., σελ. 746.